[Proloog] 

Over anarchie als laatste redmiddel van de tirannie (2 februari, 2011)
Zoals bekend bestaan er volgens Aristoteles zes staatsvormen. Daarvan zijn er drie goed en drie slecht. Monarchie is goed, of kan goed zijn, tirannie is slecht. Het slechte nieuws voor de monarchie is dat die een neiging tot tirannie heeft. En ga zo maar door: aristocratie kan een goede regeringsvorm zijn, maar heeft dan weer de neiging in een oligarchie te ontaarden. En ten slotte is er natuurlijk de democratie. Het slechte nieuws voor de democratie is dat die de neiging heeft om te veranderen in een anarchie. Slecht.
        Het zwartste scenario. Niemand verlangt naar anarchie, chaos is gevaarlijk voor iedereen. Dus wat leert ons dat over Egypte? Egypte is ontegenzeggelijk ??? je moet idioot of hypocriet zijn om dat na dertig jaar niet te weten ??? een tirannie. Wat kan de tiran doen wanneer hij in de problemen komt? Twee opties: vererger de tirannie door de noodtoestand uit te roepen: avondklok, opschorting van alle burgerlijke vrijheden, enzovoort. Maar wanneer de tirannie door interne onrust en oproer echt in de problemen komt, kan die de anarchie vergroten. Dat was precies het doel van de politiemacht die volgens verschillende bronnen deelnam aan de plunderingen in Ca??ro. Of misschien waren de agenten zelfs wel de voornaamste daders. De eerste les luidt dus: tirannie kan gebruikmaken van anarchie om zijn huid te redden. De strategie van de chaos.
        Maar Hobbes toont ons dat anarchie een gevaarlijk spelletje is. Ze kan leiden tot een terugval naar de natuurlijke toestand van de mens en de oorlog van allen tegen allen betekenen. Hobbes zegt dat het duidelijkste voorbeeld van deze terugval een burgeroorlog is. Tweede les: burgeroorlog moet het koste wat het wil worden vermeden, want die zal de samenleving decennialang traumatiseren, zo niet voor altijd.
        De politieke theoreticus Carl Schmitt (die een tijdje lid was van de nationaalsocialistische partij in Duitsland) leert ons dat het tegenovergestelde van de anarchie van de natuurtoestand of de burgeroorlog, de uitzonderingstoestand is, of de noodtoestand of nog de krijgswet. De natuurtoestand is de implosie van soevereiniteit van onderop, terwijl de uitzonderingstoestand een exces van de soevereiniteit van bovenaf is. In het uiterste geval komt er niet alleen een uitzonderingstoestand tot stand, maar kan de soeverein zijn toevlucht nemen tot wat Michel Foucault ???thanatopolitiek??? (doodspolitiek) noemt: de soeverein doet zijn fundamentele, defini??rende, ultieme recht gelden, namelijk door zijn onderdanen het leven te benemen. Dit zou echt kunnen gebeuren: dat de politie of het leger of de republikeinse garde een bloedbad aanricht. Derde les: de strategie van de dood.
        Hier wandelt een van de briljantste leerlingen van Schmitt ons verhaal binnen, Leo Strauss, de filosofische vader van de neoconservatieven, leraar van Paul Wolfowitz en anderen van de neoconservatieve kliek. In On tyranny, een commentaar op een dialoog van Xenophon, wijst Strauss erop dat tirannie goed kan zijn, maar alleen wanneer de tiran luistert naar het advies van ???wijze mannen???, de filosofen. In zijn ???klassieke politieke filosofie??? zegt Strauss dat de ware esoterische leer van de politiek gebaseerd is op ???vrome leugens??? en ???nuttige mythen???. Zijn filosofie is klassiek in de zin dat dit is wat imperia hebben gedaan sinds mensenheugenis. De neoconservatieven beweerden dat ze de democratie in Irak bevorderden, maar in feite brachten ze anarchie. Of, een echte klassieker in de Amerikaanse buitenlandpolitiek ??? van Pinochet tot Mubarak ??? is het prediken van democratie, terwijl in werkelijkheid de tirannie wordt ondersteund. Natuurlijk heeft Strauss gelijk gehad: zolang Mubarak luistert naar de wijze mannen in Washington die hem zeggen dat hij een lakei moet zijn van de Verenigde Staten en Isra??l, is hij een ???goede tiran???, wat wil zeggen: betrouwbaar.
        Obama zit dus in een moeilijke positie, maar hij kan nog een keer sinds zijn verkiezing aan de goede kant van de geschiedenis staan: door democratie serieus te nemen, en die niet alleen te gebruiken als een handige mythe. Als hij de moed zou hebben om de tiran in te fluisteren af te treden. Maar helaas is ook deze kans een dilemma. Als hij de democratie ondersteunt, zullen de haviken van het buitenlandbeleid hem finaal aan het kruis nagelen, en zullen Isra??l en de pro-Isra??lische lobby in Amerika het hem nooit vergeven. Als hij integendeel de tiran blijft steunen, verliest hij voor altijd alle geloofwaardigheid. Dat is de laatste, cruciale les die we kunnen trekken uit Strauss en het neoconservatieve cynisme: als hij de moed vindt, is de onrust in Egypte Obama???s kans om opnieuw geschiedenis schrijven, simpelweg door de Egyptenaren zelf geschiedenis te laten schrijven.

De kracht van de menigte. Egyptische protesten markeren het einde aan het post-9/11 tijdperk (8 februari 2011)
Er waart een spook door het Midden-Oosten: de geest van de menigte, de ???multitude???. De schoonheid en in zekere zin het wereldhistorische belang van deze Jasmijnrevolutie (of hoe zij ook zal worden genoemd in de annalen van de mensheid) is dat ze geen leiderschap kent. Dat kan ook haar fatale zwakte blijken te zijn, maar dat is niet in tegenspraak met haar schoonheid en belang. Het waren de mensen die in opstand kwamen, het volk. Natuurlijk namen jongeren en hoogopgeleiden ??? artsen, ingenieurs, enzovoort ??? het voortouw, maar vanaf het begin zagen we in Tunesi?? de menigte in beweging komen.
        Er is een levendige discussie gaande over hoe belangrijk de nieuwe media waren voor deze plotse, onvoorspelbare, spontane opstand. Het spreekt voor zich dat e-mail, Facebook, Twitter en mobiele telefoons een enorme zelforganiserende rol hebben gespeeld. Maar je zou kunnen zeggen dat de zelforganisatie het ook zonder een aantal van die media kon stellen: toen Al Jazeera werd verboden, internet en mobiele communicatie werden platgelegd, ging de opstand onaangetast voort. We moeten dit dus op een dialectische manier analyseren: de media en de menigte. Het terugwinnen van de communicatie, wat we zien gebeuren (ook in Iran) nadat die eeuwenlang is gemonopoliseerd of gecontroleerd door de macht (de staat en multinationale tycoons), is op zichzelf van wereldhistorisch belang. Dit zal het Midden-Oosten zeker veranderen en zelfs de hele wereld. Niet het neoconservatieve militarisme bracht het Midden-Oosten democratie ??? dat versterkte alleen maar het radicalisme, fundamentalisme en terrorisme, en was in zekere zin een geschenk voor de extremisten ??? maar de nieuwe media.
        In feite kan men zeggen dat Antonio Negri en Michael Hardt ??? in de beste marxistische traditie ??? verkeerd zaten met hun lokalisatie van het ???historisch subject??? als drijvende kracht van de geschiedenis. Marx lokaliseerde dit historisch subject in het ge??ndustrialiseerde proletariaat en de revoluties vonden plaats in voornamelijk rurale en feodale landen, zoals Rusland en China. In hun cultboek Empire lokaliseerden Negri en Hardt het historisch subject in de creatieve klasse van de westerse, postfordistische informatie-economie, maar het zijn de gewone Arabische mensen van de straat, die gebukt gaan onder ouderwetse tirannie en armoede, die de geschiedenis een duwtje geven. In het westen zit de creatieve klasse veilig opgesloten in haar ratrace, terwijl in het rechteloze Midden-Oosten ???de menigte???, de multitude aan het werk is. Dat is het wereldhistorische belang van de opstand op het Tahrirplein.
        Hactivisme en online activisme hebben ons geleerd dat een goede protestactie gebaseerd is op een sterk verhaal, een auteurloos script met een open einde, zodat mensen zich dat scenario kunnen toe-eigenen en kunnen improviseren. Zowel in Tunesi?? als in Egypte was het verhaal luid en duidelijk: de mensen staan op tegen de tiran. Krachtig verhaal. Een van de sterkste verhalen die ooit is verteld. Daarom is het zo aanstekelijk, zo viraal. Dominotheorie in actie. Na Tunesi?? en Egypte kunnen en moeten meer landen volgen. Jemen, Marokko, Algerije, Syri?? ... hopelijk volgen er schokgolven door het gehele Midden-Oosten. Zelfs al leek het in Egypte even mis te gaan. Deze opstand is mooi en waarlijk wereldhistorisch: geen verborgen agenda, geen leiders, geen partij, geen religie.
        Het valt inderdaad vooral op dat het om een seculiere opstand gaat. Het kan, laat ons hopen, zelfs het einde betekenen van het fundamentalisme. De mensen die op het Tahrirplein werden ge??nterviewd waren zeer duidelijk: we willen een einde maken aan tirannie, onderdrukking en corruptie, we willen vrijheid en democratie, geen theocratie (dat is in het beste geval gewoon een andere vorm van tirannie en onderdrukking minus corruptie). Zoals ze hebben bewezen dat de neocons en de andersglobalistische goeroe Negri ongelijk hadden, bewijzen ze nu dat de islamfundamentalisten het bij het verkeerde eind hebben.
        Deze Arabische revolutie zou de loop van de geschiedenis kunnen en moeten veranderen: het einde van tirannie??n in het Midden-Oosten, het einde van de neoconservatieve, militaristische politiek in het Midden-Oosten, het einde van het monopolie op democratie door Isra??l (dat kan de hele constellatie veranderen), het einde van het fundamentalisme als de belangrijkste drijvende kracht van de internationale politiek. De verzwakking van het islamitische fundamentalisme als politieke islam zou ook de invloed van het fundamentalisme van de politieke evangelisten op de Amerikaanse buitenlandpolitiek kunnen verzwakken en het gewicht van het joodse fundamentalisme op de politiek van Isra??l. Kortom, we kijken tegen een nieuwe fase in de wereldgeschiedenis aan. De periode ???na 9/11??? is voorbij.
        Natuurlijk moet de wereld helpen. De voormalige premier van Belgi??, tegenwoordig Europees parlementslid, Guy Verhofstadt, had (voor een keer) gelijk toen hij het Europees Parlement toesprak: Europa moet ook de eisen van deze revolutie expliciet ondersteunen en Mubarak vragen om af te treden. Waar is Obama? Waar is deze wereldhistorische figuur als je hem nodig hebt? Misschien doet hij wat hij kan. Want het is immers zijn slogan die de bevolking van het Midden-Oosten nu in praktijk brengt: ???Yes, we can???. Hij mag hen niet teleurstellen.
       Deze combinatie van een verhaal zonder auteur en een revolutie zonder leiders, door zelforganisatie versterkt via een netwerk van nieuwe media ??? rizomatisch, non-lineair (om het modieus uit te drukken) en volledig seculier, open ??? moslim, christen (halve maan en kruis verenigd op de banieren), jong en oud, mannen en vrouwen, arbeiders en intellectuelen, kinderen en grootouders ??? dit alles was en is, geweldig om te zien. En dat zal het altijd blijven. Hoe het ook mag aflopen. Wat er ook gebeurt. Toen de activistische schrijfster Nawal El Saadawi, een meisje van in de tachtig, in een televisie-interview zei: ???Ik heb hier heel mijn leven op gewacht, dit is het mooiste moment van mijn leven, ... Ik moet op het Tahrirplein zijn??? ??? had ze volkomen gelijk. We zouden allemaal bij hen moeten zijn. Het Tahrirplein is geen symbool voor het verlangen naar democratie en vrijheid, het is democratie en vrijheid! Zelfexpressie, onbekommerd discussi??ren, wederzijdse hulp, zelforganisatie, het is allemaal heel opmerkelijk. Zelfs journalisten die toch het een en ander hebben gezien in hun leven en daarom wat cynisch zijn, wrijven zich de ogen uit.
       De demonstraties verspreiden zich vanuit het Tahrirplein (letterlijk bevrijdingsplein) ??? op het moment dat ik dit schrijf: dinsdag, 8 februari 2011, een uur ???s middags GMT ??? over de Egyptische hoofdstad. Ook in Alexandri?? drommen enorme mensenmassa???s bijeen. De zogenaamde terugkeer naar de normaliteit heeft ertoe geleid dat niet alleen de banken open zijn, maar ook dat alle communicatie weer werkt: de mensen kunnen nu zien en horen wat er gebeurt. Veel Egyptenaren doen nu mee. Ze beginnen te geloven dat er werkelijk iets gebeurt! Men zegge het voort!
       Wereldhistorisch, zeg ik: de kracht van de menigte! De loop van de geschiedenis verleggen. Laten we, vanaf onze buitenpositie, elders, op zijn minst wakker blijven en onze solidariteit betuigen en het enthousiasme tonen waar we kunnen. De oude Immanuel Kant had een punt toen hij zei dat het spontane enthousiasme van de menigte voor een wereldhistorische revolutie (hij dacht uiteraard aan de Franse Revolutie, wij denken aan de Val van de Berlijnse Muur) het bewijs is, zij het indirect, dat ondanks alle verschrikkingen de geschiedenis een zin heeft, dat er ... vooruitgang is. Want dat is wat dit is: een werkelijk progressieve opstand van het volk, geen regressieve reactie van een minderheid van extremisten. Het emanciperende effect is zichtbaar, zoals kinderen en vrouwen in de menigte voorgaan in het zingen (ik hoor hun stemmen wanneer ik dit schrijf ??? met dank aan Al Jazeera). Ik wou dat ik erbij kon zijn! Het enige wat ik kan doen is deze tekst voor jullie schrijven. Met mijn diepste respect, voor jullie, de bevolking van Tunesi?? en Egypte en jullie, de ???multitude???, de menigte van het Midden-Oosten.

Zwermintelligentie: een sleutel tot het begrijpen van het Tahrirplein (22 februari 2011)
De Arabische Revolutie verandert alles. Of, op zijn minst, een heleboel. We moeten het gehele plaatje opnieuw bekijken. Ik weet niet waar ik moet beginnen. Het is een geopolitieke paradigmaverschuiving. Laten we beginnen om te proberen deze nieuwe vorm van zelforganiserend protest te begrijpen. Een tijdje geleden heb ik wat aantekeningen gemaakt over ???zwermintelligentie???. Ik liet ze links liggen als mistige, onrijpe mijmeringen. Nu snijden ze plots hout voor mij, op een heel concrete manier. Hier mijn aantekeningen (ergens eind 2009 geschreven):
      ???Intelligent gedrag van zwermen (mieren, bijen, vogels, vleermuizen en vissen, maar ook zoogdieren) is recent onderzocht en deze manier van overleven van en in en door grote hoeveelheden wordt ook wel ???zwermintelligentie??? genoemd. Het is een van de wonderen van de natuur. Kuddementaliteit is een bekende term voor hetzelfde fenomeen, maar die is ouderwets: het individu is intelligent (in het beste geval), terwijl de massa dom is (in essentie). Het is een fundamenteel ideologische vooronderstelling van veel politieke filosofie, van Seneca tot heden. Zwermintelligentie is een eigentijds concept en keert de logica om: de zwerm is intelligenter dan kleine groepen van intelligente dieren. Gnoes die massaal de rivier oversteken hebben meer succes tegen krokodillen dan de individueel intelligentere, maar collectief kleine groepen zebra???s. Een zwerm kleine vogels wervelt zo dicht en zo snel bij elkaar dat een roofvogel zich ernstig kan bezeren als hij erin duikt. In diezelfde geest zwemmen kleine vissen zo snel en dicht op elkaar dat veel grotere roofdieren hun prooi niet kunnen vinden, omdat die zich gedraagt als mist, als een steeds veranderende wolk. Misschien kan deze zwermintelligentie ons redden. Misschien kan deze zwermintelligentie ons op de een of andere manier helpen om de maalstroom van stroomversnellingen en draaikolken waarvoor de mensheid staat te doorkruisen; doordat we zo???n menigte van onderling verbonden wezens worden. Maar hoe kunnen we de massale anonimiteit van de menselijke kudde ??? een kudde van bijvoorbeeld tien miljard mensen ??? als een reddende kracht beschouwen????
       Wel, het Tahrirplein geeft ons een idee. Klein in vergelijking met de benodigde schaal, maar groot, gigantisch, ongehoord. Tienduizenden, honderdduizenden, een paar miljoen inderdaad. Negentien dagen, negentien nachten. Het grootste en langste massa-evenement ooit, misschien. En wat de massa???s betreft: vreedzaam, niet-gewelddadig. Een logistieke nachtmerrie veranderde in een sprookje. Nu ja, geen sprookje: een wonder (bijna bijbels, zoals de wonderbaarlijke vermenigvuldiging van het brood). Duizenden mensen om gevoed te worden, om verzorgd te worden, afval, menselijk afval, gewonden ??? veldhospitalen werden opgezet in een KFC-fastfoodtent in een zijstraat ??? en urgente en belangrijke beslissingen worden op elk moment genomen, dat allemaal ??? Naast de Koptische christen die zijn jas op de grond legde zodat zijn islamitische mededemonstrant kan knielen en bidden, of de man die het teken van het kruis en de halve maan bij elkaar bracht vlak voor een camera van Al Jazeera, of de vrouwen die zingen en de menigte aanvoeren, de kinderen die de menigte aanvoeren, dat allemaal ...
      Dat is het! Dit is de zwermintelligentie die we nodig hebben! God, wat was ik pessimistisch toen ik mijn eerste aantekeningen maakte: ???Tot nu toe zien we geen teken van hoop: we gebruiken meer 24/24 elektronische gadgets, meer auto???s, enz. De exponenti??le groei van het vliegverkeer breidt onze persoonlijke ecologische voetafdruk uit in een tempo dat al onze pogingen om vuilnis te scheiden of te reizen met het openbaar vervoer, enzovoort belachelijk maakt. Nee, het zal uit een andere hoek moeten komen. Sloppenwijkintelligentie als zwermintelligentie? Zwermintelligentie zal ontzettend belangrijk zijn om de eenentwintigste eeuw te overleven.???
       Ik kon geen lichtpuntje zien, hoe hard ik ook probeerde: ???Maar zal de ruzie van de dorpelingen, de identiteitspolitiek van de wijken en buurten, de facties en belangen, deze sprong naar zwermintelligentie niet verhinderen? Het individualisme is uitgegroeid tot een van onze grootste vijanden, althans in ecologisch opzicht. Tien miljard mensen hebben recht op een auto. En ook hebben ze allemaal het recht om het vliegtuig te nemen, toch? Logic, Watson. Maar deze waanzin heeft pakweg tien planeten nodig. De menselijke (na?)geschiedenis ... een verhaal verteld door een idioot? Of zijn het de barenswee??n van het transhumanisme? Of moeten we gokken op een bruisende planeet van sloppenwijken? Het ritme, de hitte, de creativiteit van een nieuwe, jonge, verstedelijkte wereldbevolking. Misschien. Zwermintelligentie ??? dat zou het moeten zijn. Maar tot nu toe zijn we niet verder gekomen dan struisvogelpolitiek, hooguit.???
       Wel, nogmaals, het Tahrirplein veranderde het hele plaatje. Zwermintelligentie was gewoon een metafoor voor de kracht van de onderling verbonden menigte, de ???multitude??? van het Midden-Oosten. Deze revolte is een model voor de komende planetaire menigte, een planetaire ???multitude??? in de maak. We moeten vanuit de vierkante cirkel van het Tahrirplein ??? het was schitterend, die cirkel van tenten in het midden van het plein ??? de theorie??n en strategie??n van een toekomstige politiek uitbouwen; de politiek van een geglobaliseerde, en dus verenigde mensheid. Na het Tahrirplein is er weer hoop. Dit kan en moet het begin van een nieuw tijdperk inluiden. Of het zal uitkomen hangt af van ons allemaal.
        Nee, het zal geen paradijs zijn. Gewoon iets minder hels. Mits we in staat zijn om alle tirannen en tirannie??n omver te werpen alsook het extremisme dat ze kweken. Tahrir moet het fundamentalisme doen imploderen. Wat het neoconservatieve imperium zelfs nog verder zal delegitimeren. Zoals de rampzalige identiteitspolitiek zal afnemen, zal ook de legitimiteit van de oorlog tegen het terrorisme afbrokkelen. Laten we de vingers kruisen. Want, dit is slechts een begin, voordat we kunnen beginnen met het aanpakken van de herculische, kosmische taken: de ecologische en demografische uitdagingen. Maar hoe moet je de Europese jeugd wakker schudden? Hoe moet je de Amerikaanse jeugd wakker schudden? Merkwaardig toch dat een historische wake-up call de neiging heeft om op onverwachte momenten en op onvoorziene plekken plaats te grijpen. Ik bid dat dit niet het einde is. Het is slechts een begin. Dit zou ronduit adembenemend kunnen worden. Maar het hangt van ons allemaal af. Van ons allemaal tegelijkertijd. We moeten leren om synchroon te denken en te bewegen, zonder leider, zonder partij, zonder handleiding. Zwermintelligentie Nu!

De dagen van woede: vernedering, angst en waardigheid in het Midden-Oosten (8 april 2011)
Sommigen zullen beweren dat de daadwerkelijke, structurele oorzaken voor de Arabische opstanden te maken hebben met stijgende voedselprijzen of andere objectieve economische factoren. Anderen zullen volhouden dat het raadsel van deze revolutie schuilt in de nieuwe sociale media. Sommigen zeggen zelfs dat het allemaal georkestreerd was door de CIA en Soros??? Open Society foundation. Anderen zullen zeggen dat het Egyptische leger Mubarak dumpte om aan de macht blijven. Weer anderen zullen de opstand van de ???multitude??? begroeten in het Oosten, hoewel die in het Westen was voorspeld. Wie kan hun ongelijk bewijzen? Maar op straat ge??nterviewde mensen en commentatoren zeggen iets anders: zij spreken van boosheid, van trots, van vernedering en waardigheid.
        In zijn roemruchte boek Het einde van de geschiedenis en de laatste mens grijpt Francis Fukuyama terug op Plato en Hegel om te benadrukken hoe belangrijk deze affecten zijn in de politiek. Die zijn sui generis: van zichzelf politiek-morele affecten. Ego??sme en Verlangen zijn niet de enige factoren die het menselijk gedrag bepalen (zoals zowel liberale als marxistische ???pan-economische??? theorie??n voorhouden). Fukuyama???s belangrijkste voorbeeld is dat niet de economie een cruciale rol heeft gespeeld in de fluwelen revolutie, in de beweging van V??clav Havel en de zijnen die de totalitaire regimes van Oost-Europa ten val heeft gebracht. Thymos (een woord dat Fukuyama opdiepte uit het oeuvre van Plato, wat gevoel voor rechtvaardigheid, eer, woede, trots, waardigheid, enzovoort betekent) is vanaf het begin een bepalende factor geweest.
       De zelfverbranding van de Tunesische jongen was bij uitstek een ???thymotisch??? gebaar. Een van de hoogst denkbare vormen daarvan: alles trotserend verzet, niet alleen de dood, maar zelfs de pijnlijkste en wreedste dood. Een citaat op het internet: ???De zesentwintigjarige Mohamed Bouazizi, die in de provinciestad Sidi Bouzid woonde, had een universitair diploma, maar geen werk. Om wat geld te verdienen verkocht hij op straat groenten en fruit, zonder vergunning. Toen de autoriteiten zijn handeltje stil legden en zijn producten in beslag nam, was hij zo kwaad dat hij zichzelf in brand stak.??? (Onze cursivering.)
        Dit totale verzet kwam voort uit een gevoel van vernedering dat veranderde in woede. De woede sloeg om in waardigheid en verzet en dat bleek aanstekelijk: ???Er volgden rellen en de veiligheidsdiensten sloten de stad af. Op woensdag [12 januari] beklom een andere werkloze jongeman in Sidi Bouzid een elektriciteitspaal, en schreeuwde ???weg met de ellende, weg met de werkloosheid???, daarna raakte hij de draden aan en elektrocuteerde hij zichzelf. De Tunesische president Ben Ali is zijn land ontvlucht na weken van massale protesten die uitmondden in een overwinning voor de bevolking op een van de meest repressieve regimes van de Arabische wereld.???
        De Jasmijnrevolutie in een notendop. Mohamed Bouazizi was geen berekenend, ego??stisch, economisch wezen, dat alleen zijn winst wilde vergroten. Hij ging er gewoon voor. Het is geen toeval dat het krachtigste gebaar, dit gebaar van verzet en verontwaardiging, een golf van woede heeft veroorzaakt in de Arabische wereld.
        In onze cultuur heeft woede de laatste tijd een slechte pers. Zozeer zelfs dat we de neiging hebben om zonder meer de woede af te wijzen. En toch heeft dit affect zijn naam gegeven aan de oproepen tot opstand: The days of anger, de ???dagen van woede???. De ???dagen van woede??? regen zich sinds januari aaneen: van Tunesi?? naar Irak, van Egypte tot Jemen, van Oman en Bahrein naar Libi?? en Syri??. Was het gewoon een goedkope, aantrekkelijke slogan om mensen te mobiliseren? Nee, hij bevat een diepe waarheid (filosofisch, psychologisch, politiek of zelfs psychopolitiek zoals Sloterdijk zou zeggen): hij (of zij) die woedend is verliest alle angst.
        Woede kan een deur naar de vrijheid openen. ???Vrijheid is gewoon een ander woord voor niets meer te verliezen hebben.??? Janis Joplins existenti??le oneliner bevat het allemaal. De menselijke waardigheid berust op de vrijheid. Daarom heeft degene die vrij is niets te verliezen, en is degene die niets te verliezen heeft vrij. Zelfs al is woede een impopulair affect in onze cultuur, de filosofische waarheid is dat vrijheid tot de menselijke natuur behoort, dat het in de menselijke natuur zit om te verlangen, niet alleen naar voedsel en rijkdom, maar ook naar erkenning, naar eer en trots. Wanneer dit verlangen naar waardigheid en erkenning niet wordt bevredigd, kunnen hele volkeren boos worden. En hun angst verliezen.
        Degene die zijn angst verliest, herwint zijn trots en eer. Degene die zijn trots en eer herwint, heeft niets te verliezen dan zijn vrijheid. Hij zal die verdedigen met alles wat hij in zich heeft, met zijn leven mocht dat nodig zijn. Deze sequentie verklaart waarom de woorden woede, trots, eer alomtegenwoordig waren in de straatinterviews en commentaren, en zelfs in slogans: ???Hier zijn we, Egyptenaren, opnieuw trots!??? een slogan die door Al Jazeera werd geciteerd, op tien februari, om zeven uur ???s ochtends, lokale Belgische tijd. Waarom is deze slogan zo ontroerend? Omdat die in ieder van ons weerklinkt. Vrijheid is de basis van waardigheid. Een slaaf kan rijk en gezond zijn, maar hij heeft geen waardigheid, kan niet trots zijn. Want hij is niet vrij. Nu voelen de mensen zich soeverein, vrij om te spreken en te handelen. Dit is de grootste empowerment die men kan krijgen. Geen kogel zal dit stoppen, zelfs luchtaanvallen zullen dit niet stoppen.
        Peter Sloterdijks beschuldigingen in zijn boek Woede en tijd aan het adres van wat hij de ???woedegrootbanken??? noemt, overtuigen door de gevalsstudies, ze zijn zelfs verpletterend ??? maar hij slaat de plank mis wat betreft zijn premissen en conclusies. Door Fukuyama???s thema van de thymos op te nemen en deze te koppelen aan Nietzsches idee van ressentiment (wrok), werpt hij een vrijwel uitsluitend negatief licht op de woede. De dagen van woede, van Tunesi?? naar Syri??, van Egypte naar Libi?? naar Jemen, enzovoort, bewijzen dat hij het mis heeft. Woede kan een zeer positieve kracht in de geschiedenis zijn zoals de ???dagen van woede??? in de Arabische wereld aantonen. Een getuige in Ca??ro op 18 februari op Skype: ???De repressie is enorm, en zal met de dag alleen maar toenemen... eng. Dit tijdperk is gek. Vol gemengde gevoelens van hoop en angst, heb ik soms tegelijkertijd een onverwoestbare glimlach op mijn lippen en tranen in mijn ogen.???
        Libi?? is een punt van zorg. Maar wat Kadhafi ook doet, of welke andere leider in het Midden-Oosten dan ook, zoals iemand uit Tripoli op Al Jazeera zei (op 23 februari): ???De muur van angst is gevallen, de lente van de Arabische jeugd is begonnen.??? En we hebben het eind hiervan nog niet gezien. Zelfs China is op zijn hoede en beeft voor de activisten, ze hebben het woord ???jasmijn??? op het internet gecensureerd ??? kun je het je voorstellen? Kun je je een onschuldiger woord voorstellen? Ik kan begrijpen (maar het er niet mee eens zijn) dat de autoriteiten woorden als porno, bom, terrorisme censureren, maar jasmijn? Ik bedoel. Dat is de grap van het jaar. In wereldhistorische zin onsterfelijk belachelijk. Maar inderdaad, de Chinezen noemen hun dagen van woede en protest ???jasmijnmarsen???. En inderdaad, de autoriteiten doen in hun broek. Ze zijn vreselijk bang voor deze vruchtbare lentebries die uit het Middellandse Zeegebied aanwaait.
        Laat duizend bloemen bloeien. Degene die woedend is, verliest alle angst. En wanneer de mensheid haar angst aflegt, is bevrijding binnen handbereik. Het Tahrirplein in Ca??ro heeft dat bewezen. Everywhere Tahrir Square!

Het Arabisch ontwaken en de eindbestemming van de geschiedenis (februari-augustus 2011)
Fukuyama moet zichzelf deze dagen hebben gefeliciteerd: het streven naar de liberale democratie door een volksrevolutie gaat nu als een bezem door het Midden-Oosten, net zoals dat gebeurde tijdens de ineenstorting van het voormalige Sovjetblok. Die Fluwelen Revolutie was het vertrekpunt voor zijn boek, Het einde van de geschiedenis en de laatste mens. Hij had dus al die tijd gelijk: de liberale democratie is het doel, het eindstation, de bestemming en het einde van de geschiedenis.
        Maar: de geschiedenis heeft geen einde. Het idee dat de geschiedenis een einde heeft klopt gewoon niet. Het is een eeuwige taak om dichter bij haar doel te komen: een vrije, democratische, juridische en rechtvaardige wereldorde. Kant had gelijk, Hegel zat ernaast. Hegel weersprak filosofen die het over de toekomst hadden, maar zelf beschouwde hij zijn tijd als het einde van de geschiedenis (de Duitse staat als laatste fase van de geschiedenis en zijn eigen filosofie als absolute geest, als de wereldgeest die zichzelf eindelijk begrijpt). Fukuyama maakt dezelfde fout als Hegel: hij denkt dat de Verenigde Staten van Amerika de laatste fase van de geschiedenis hebben bereikt. Maar we moeten meer dan ooit aan de toekomst denken. Het Tahrirplein getuigt van deze toekomst. Maar ook het Parelplein in Bahrein en zelfs de bloedige straten van Hama en Homs. De schokgolven worden niet alleen van Marokko tot Iran gevoeld, maar ook in Amerika en China. Deze golf aan volksopstanden overspoelt de planeet. Misschien spoort zij de Amerikaanse jeugd en rechteloze arbeiders en linkse intellectuelen aan om zich te verenigen en terug te vechten tegen de Tea Party en de Wall Street-oligarchen in de VS. Afgelopen weekend waren in Wisconsin en Ohio enkele zeldzame confrontaties! De Nederlanders moeten nu Wilders en zijn islamofobe discours opzijschuiven, de islamitische jeugd in Europa zou de boodschap van de jeugdrevolutie ter harte moeten nemen. Ik denk dat ze dat wel zullen doen. Ik zou er trots op zijn als ik nu een Tunesi??r, Egyptenaar, Syri??r of Libi??r was. Ik voel dat ik er deel van uitmaak. Of, beter gezegd: ik voel me gefrustreerd dat ik er geen deel van uitmaak.
       De muur van angst moet ook in het westen vallen, ik droom hardop van een Europese, een Amerikaanse en een Chinese Lente! De onderling verbonden menigte, de genetwerkte ???multitude??? die de ondemocratische, onrechtvaardige wereldorde omverwerpt en de planeet redt door ... zwermintelligentie. De globalisering is nu meer dan ooit gaande. Misschien is de andersglobalistische beweging nog niet voorbij, is ze nog maar net begonnen. Voor het eerst in vele jaren, voor het eerst sinds 9/11, lijkt een andere wereld opnieuw mogelijk. Wanneer de muren van angst vallen, zullen de dagen van woede talloos zijn en zal de lente van de planetaire menigte zijn begonnen.
       De Libische piloten, die hun schietstoel gebruikten en hun eigen vliegtuig lieten neerstorten, toonden ons hoe. Een fantastische sc??ne. God, wat bewonder ik die kerels. Voor mij is dit het gebaar van de dag. Je moet het messianisme nu en dan een handje geven (in de vrome geest van Thomas van Aquino, die beweerde dat er sprake was van een natuurrecht om de Tiran te doden). De zwakste kan niet winnen als hij wordt verpletterd. Maar deze menigte, ik voel dat die niet zal worden verpletterd. Daarom moeten ze het doen, en ze zullen het ook doen, zonder hulp van buitenaf. Natuurlijk zal de menselijke tol voor het oversteken van de rivier van angst enorm zijn. Libi?? kan echt uitmonden in een groot bloedbad ...
        Nu, op 31 maart, meer dan een maand later, is de no-flyzone twee weken van kracht en kamp ik met grote twijfel en wanhoop. De honderden afgevuurde Tomahawk-raketten bevatten verarmd uranium, waardoor Libi?? is verontreinigd. Dit is een misdaad

tegen de menselijkheid ... En we zijn nog nergens. Kadhafi is nog steeds aan de macht, en de militaire interventie zit in een impasse. Syri??, net zo erg ...
        Op het moment dat ik deze tekst probeer af te maken, de laatste dagen van augustus 2011, is Kadhafi zo goed als van het toneel verdwenen (ook al is hij nog niet gevonden). Maar Syri?? verkeert in een verschrikkelijke staat. De stad Hama was wekenlang volledig bezet door tanks; een oorlogsgebied, zo niet erger. Ik wou dat ik kon bidden. Ik hoopte dat de Ramadanmaand de Arabische menigte de kracht en moed zou geven om al die dictators het land uit te jagen, maar voor Syri?? heeft de opstand niet gewerkt. Nog niet.
        In een van zijn laatste interviews voor zijn dood beschouwde Derrida de andersglobalistische beweging als een messianisme zonder religie. Inmiddels gelden deze woorden niet langer als de zoetgevooisde woorden van een stervende man, maar hebben ze een krachtige, profetische klank gekregen: ???Ik geloof dat de zwakke uiteindelijk de sterkste zal blijken te zijn die de toekomst zal vertegenwoordigen.??? De eindbestemming van de geschiedenis is niet de (neo)liberale democratie, omdat die zwakken verplettert.
        Waarom gok ik op de opstand van de menigte? Niet uit na??viteit, niet uit een drang tot vernietiging, allesbehalve ??? eerder uit wanhoop. Omdat er gewoon geen andere instantie is die ons zal redden. De VN niet, de EU niet, de VS niet, de ngo???s niet. Er is er geen institutionele structuur op mondiaal niveau die de mensheid door de naderende storm ??? de keten van demografische-ecologische rampen ??? kan gidsen. Het is aan ons om de koers van het schip te wijzigen.
       Het Arabische ontwaken moet ons allemaal herinneren aan het feit dat dingen kunnen veranderen, zelfs als het geweld dat tegen de ongewapende menigte wordt ingezet ongelooflijk massief en genadeloos is (zoals de geheime dienst van Mubarak en zijn staatsapparaat). We hoeven alleen onze angst maar te verliezen. Adorno schreef dat revolutie de emancipatie van de angst is. Dit oude zinnetje krijgt nu een nieuwe bijklank, een nieuwe betekenis. Laten we hopen dat het Arabische ontwaken ons een paar centimeter dichter bij de emancipatie van de mensheid brengt. We hebben die hard nodig. We hebben die nu nodig!
       We hebben gewoon het recht niet om passief toe te kijken hoe het neoliberale hyperkapitalisme niet alleen miljoenen of zelfs miljarden mensen in de ellende stort, maar ook nog eens een bedreiging voor de planeet vormt. Dat mogen we niet. Daarom denk ik dat het Arabische ontwaken een historische wake-up call is. We kunnen het ons niet veroorloven om erdoorheen te slapen. Dat kan gewoon niet. Zoals ik al eerder zei, sorry, maar ik denk echt dat dit de weg is die we moeten bewandelen, omdat de uitdagingen waarmee we worden geconfronteerd dringend en angstaanjagend zijn, dus moeten we ervoor gaan: Tahrir Square Everywhere!

Postscriptum (augustus 2012)
Op 17 september 2011 brak Occupy Wall Street uit. En de Spaanse Indignado???s kwamen naar Brussel voor een wereldwijde actiedag op 15 oktober. Ik was opgetogen: mijn slogan was profetisch gebleken en mijn droom kwam uit. Eventjes.
        Al met al, met Libi?? en Syri?? in puin (en de daaruit voortvloeiende verwarring bij links), was het echter een deprimerende winter. Het meest deprimerend was voor mij persoonlijk dat een medeoprichter van het Wereld Tribunaal over Irak, Ayse Berktay, eind oktober in Turkije werd gearresteerd. Ze zit nog steeds gevangen. Ik heb me nooit zo machteloos gevoeld.
        De toekomst zal uitwijzen hoe de balans van de Arabische lente, de Occupy- en Indignadobeweging er zal uitzien, maar de bezetting van het Tahrirplein, van Liberty Plaza in New York en van zo veel andere pleinen in de wereld, zoals Puerta del Sol in Madrid, moeten als wereldhistorische evenementen op zichzelf worden bekeken.
        Dit citaat van Deleuze en Guattari biedt mij (en ik hoop ons allemaal) enige troost (en de moed om verder te gaan): ???Zou alles tevergeefs zijn, omdat het lijden eeuwig is en omdat revoluties hun eigen overwinningen niet overleven? Maar het succes van een revolutie bestaat alleen uit zichzelf, juist in de trillingen, de omhelzingen, de openingen die het mensen bood op het moment dat zij tot stand kwam [...]. De overwinning van een revolutie is immanent en bestaat uit de nieuwe verbanden die tussen mensen worden gecre??erd, zelfs als die niet langer duren dan hun samensmelten en snel plaats moeten maken voor verdeeldheid, voor verraad???.

1. De oorspronkelijke Engelse tekst is opgenomen in Lieven De Cauter, Entropic Empire. On the City of Man in the Age of Disaster (Uitgeverij nai010, Rotterdam, 2011).