???In tijden toen de geschiedenis nog langzaam verliep, waren de ontelbare gebeurtenissen daarvan gemakkelijk te onthouden en zij vormden een algemeen bekende achtergrond, waarv????r een spannend toneelstuk van persoonlijke menselijke avonturen werd gespeeld. Tegenwoordig schrijdt de tijd met snelle pas. Een historische gebeurtenis, in ????n nacht vergeten, straalt meteen de volgende dag met de dauw van nieuwigheid en is dus in het verhaal van de verteller geen achtergrond, maar een verrassend avontuur dat plaatsvindt tegen de achtergrond van de algemeen bekende banaliteit van het priv??-leven.???
       Dit schreef de Tsjechisch-Franse schrijver Milan Kundera in Het boek van de lach en de vergetelheid uit 1978. De roman is een diepgaand onderzoek naar wat er van de geschiedenis overblijft. Hoe weinig dat is. En hoe dat weinige door manipulaties van de staat nog kan worden gemangeld. Nu is het 2008 en de geschiedenis verloopt nog veel minder traag dan Kundera in 1978 dacht.

Onlangs deed Timothy Garton Ash, samen met andere historici van goed postuur, in het zogenaamde ???Appel de Blois??? een oproep om ons niet te laten leiden door een ???geheugenpolitie???: ???In een vrij land zou geen enkele politieke autoriteit de historische waarheid mogen defini??ren of beperken door strafrechtelijke procedures.??? Hij verwees daarbij naar bijvoorbeeld de wetten tegen het ontkennen van de Armeense genocide in Turkije of het beruchte artikel 301 dat daar regelmatig gebruikt wordt om schrijvers en onwelgevallige critici te intimideren en de mond te snoeren.
       Maar de ???geheugenpolitie??? kan ook andere gedaanten aannemen en lijkt intussen ook te spelen in wat de hoogst ontvlambare zaak-Kundera mag heten. Midden oktober 2008 kwam die immers zelf in zwaar weer terecht. Een artikel van Adam Hradilek in het Tsjechische tijdschrift Respekt beschuldigde hem ervan in maart 1950, toen hij net geen 21 jaar was, de student Miroslav Dvo??????ek te hebben aangegeven bij de Tsjecho-Slowaakse geheime communistische politie. Het artikel baseerde zich op een politierapport van het Tsjechische Instituut voor de Studie van Totalitaire Regimes (??stav pro studium totalitn??ch re??im??), een door de overheid ondersteund archief en onderzoeksinstituut, dat kort na het artikel het document prompt op zijn website plaatste. Door zijn loslippigheid zou Kundera ervoor hebben gezorgd dat de student en legerpiloot Miroslav Dvo??????ek, die in 1948 uit de militaire dienst was gedeserteerd en in dienst trad van de Amerikaanse geheime dienst, werd gearresteerd. Dvo??????ek moest een veertien jaar durende werkstraf in een uraniummijn uitzitten.
       Het was in vele opzichten een hoogst curieuze kwestie. Kundera was in zijn jonge jaren een fervent communist, maar stond later te boek als een dissident, die sinds 1975 in Frankrijk woont. Tijdens de Praagse lente ??? overigens vaak een scharniermoment in zijn romans ??? ontpopte hij zich tot fel anticommunist.
       Kundera, die het publieke forum schuwt als de pest en over zijn verleden een sluier van geheimzinnigheid legt, hulde zich even in stilzwijgen over de aantijgingen, maar zag zich snel genoodzaakt tot een reactie: ???Ik ben totaal overvallen door dit bericht waaraan ik me in het geheel niet verwachtte, waarover ik tot gisteren niets wist en dat over feiten spreekt die niet hebben plaatsgevonden???, zo zei hij in een telefonisch onderhoud met het Tsjechische persagentschap CTK. ???Het is een grote leugen.??? Kundera ontkende dat hij de man in kwestie ook maar ????n keer had ontmoet.
       De schrijver van De ondraaglijke lichtheid van het bestaan kreeg enkele dagen later de steun van enkele intellectuele zwaargewichten, waaronder Bernard-Henri L??vy, Gy??rgy Konr??d, de Tsjechische president V??clav Havel en Michel Houellebecq, die allicht voor het eerst in zijn leven een petitie ondertekende. Er werd gewezen op de ???zeer bedenkelijke gegevens??? in het artikel. Kort daarop circuleerde nog een andere steunbetuiging vanuit Kundera???s Franse uitgever Gallimard, met elf internationale auteurs en zelfs Nobelprijswinnaars Literatuur die voor hem in de bres sprongen. In een opiniebijdrage in Le Monde schreef de Franse (toneel)schrijfster Yasmina Reza dat ???de man [Kundera] absoluut onmachtig was iets te doen in de ketting van deze gebeurtenissen. Hij had geen enkel weerwoord te zijner beschikking. In dertig seconden kan het leven van een eerlijk man worden weggevaagd.??? De beschuldigingen werden bovendien geuit na een onderzoek dat verre van grondig was, zo vond Reza: ???Woorden maken deel uit van de werkelijkheid, gesproken of geschreven kunnen ze onvoorziene wegen nemen die vernietigend kunnen zijn. Ze moeten op tijd worden gestopt.???

In Tsjechi?? was het mogelijke verraad van ???s lands belangrijkste nog levende schrijver uiteraard een veelbesproken kwestie. Was het artikel een karaktermoord? Een afrekening? Of was het inderdaad gewoon onjuist? Wat dan met het politierapport dat op de website van het instituut werd gepubliceerd? Tegelijkertijd werd het bericht ook onthaald op een zeker schouderophalen. In het vroegere Oostblok komen voortdurend onthullingen boven water over zogezegd onbesproken personen die dan toch zoete broodjes bleken te bakken met het communisme.
       Nog afgezien van de kern van de zaak, valt het op dat deze affaire exemplarisch is voor hoe de kogels van een geheugenpolitie mee aangejaagd kunnen worden door de voort hijgende digitalisering. Want digitalisering durft wel eens synoniem te zijn aan versnelling (een gegeven waar de Nederlandse schrijver Christiaan Weijts in zijn nieuwe roman, Via Cappello 23, overigens behendig mee speelt). Het vonnis was bliksemsnel geveld, zo leek het. Binnen enkele uren stond het bericht op alle belangrijke nieuwssites, overal ter wereld. Kundera werd meteen op de morele weegschaal gelegd en kwam er niet goed af.
       Het nieuws van zijn al dan niet vermeende verraad werd door de internationale media zo gretig en ras en globaal overgenomen vanuit, zo lijkt het wel, een soort Schadenfreude of Glaubenswilligkeit. Kundera fout geweest? Kundera meegeheuld met de communisten terwijl hij ze later zo fel bestreed? Oef, wat een opluchting. Ook hij is des mensen. Dat Kundera het bericht vrij snel ontkende, in de meest directe bewoordingen, viel her en der wel eens tussen de plooien. Het is opvallend hoe de vraagtekens veel minder weerklank kregen en bij de goegemeente het idee postvatte: Kundera = verklikker. Precies daartegen reageerden de met Kundera solidaire schrijvers: ???We stellen [???] vast dat de media met een ontstellende lichtheid dit vileine gerucht overnamen, zonder oog te hebben voor de tegenstrijdigheden in de zaak.???

Agressieve historici
Aan tegenstrijdigheden geen gebrek, nu je het zegt. De zaak werd er beslist niet eenvoudiger op toen enige dagen later ene Miroslav Dlask, nu overleden, werd aangeduid als de mogelijke verrader van Dvo??????ek. Volgens literair historicus Zdenek Pesat had deze Dlask hem ooit verteld dat hij de verblijfplaats van Dvo??????ek aan de politie had overgedragen, wat Kundera van alle schuld zou vrijspreken. Dlask was de latere echtgenoot van Iva Militka. Het was in haar studentenflat dat Dvo??????ek op 14 maart 1950 werd aangehouden, nadat hij tijdens een geheime missie in Praag zijn jeugdvriendin Militka had ontmoet. Dvo??????ek, die nu tachtig jaar is en een beroerte heeft gehad, is er altijd van overtuigd gebleven dat Militka hem verraden heeft. Merkwaardig overigens, zo merkte NRC Handelsblad op, dat Adam Hradilek, de auteur van het voor Kundera bezwarende artikel in Respekt, familie is van Militka. In zijn stuk pleit hij haar van elke schuld vrij. Politiek analist Ji???? Pehe betitelde Hradilek als behorend tot een ???jonge generatie agressieve historici die naam willen maken???. Wat was zijn verborgen drijfveer?

De affaire van Kundera lijkt enigszins op die van de Poolse schrijver en globetrotter-reporter Ryszard Kapu??ci??ski vorig jaar. Ook Kapu??ci??ski werd in zijn land het voorwerp van een verdachtmakingscampagne waarin hij werd afgeschilderd als een ???communistische spion???. De Poolse editie van Newsweek kwam in mei 2007 met zogezegde onthullingen uit het politiearchief dat tijdens het communistische tijdperk over hem werd bijgehouden. Het tijdschrift beweerde dat Kapu??ci??ski, in de jaren 1960 en ???70 in dienst van het Poolse staatsnieuwsagentschap PAP, tijdens zijn buitenlandse reizen onder ????n hoedje speelde met de communistische geheime politie. Kapu??ci??ski was de laatste van een reeks prominente Polen die door rechtse krachten als communist werd afgeschilderd. Volgens critici werd deze heksenjacht vanuit het oerconservatieve regime-Kaczy??ski gestuurd. Dat zag overal reds under the beds en nam initiatieven om een ???morele schoonmaak??? te organiseren. De regering stemde een wet waarbij van 700.000 staatsbedienden (van politici en ambtenaren tot leraren en journalisten) een schriftelijke verklaring werd afgedwongen waarin ze stelden dat ze nooit voor de communistische geheime politie hadden gewerkt.
       In Polen werd onlangs trouwens ook de voormalige president en Solidarno????-man Lech Wa????sa in opspraak gebracht omdat hij als spion zou hebben gefungeerd voor de Poolse geheime politie. Wa????sa gaat de verdenkingen nu te lijf met een nieuwe autobiografie.

Vergetelheid
Er zit alleszins een flinke adder onder het gras van het in de openbaarheid ??n op het internet gooien van erg gevoelige dossiers. Adam Michnik, een Poolse dissidente journalist van de invloedrijke krant Gazeta Wyborcza, en Vaclav Havel, de voormalige Tsjechische president en dissidente schrijver, waarschuwden eerder al voor het vrij toegankelijk maken van oude dossiers van de geheime diensten, uit vrees voor verkeerde interpretaties, politieke doeleinden en het beslechten van persoonlijke vetes. In Polen kwam het tot een fel publiek debat daarover nadat journalist Bronis??aw Wildstein een lijst uit het Institute for National Remembrance (Instytutu Pami??ci Narodowej) smokkelde. Op de lijst stonden de namen van 240.000 mensen die mogelijk voor de communistische geheime diensten werkten. De namen kwamen binnen de kortste keren op het internet terecht, en de websites met de lijsten werden zeer druk bekeken. Maar werd de historische waarheid hiermee recht gedaan? Werkt zulks louterend voor een maatschappij, of organiseer je een heksenjacht? Wordt er voldoende stilgestaan bij de impact van dergelijke demarches? De Tsjechische schrijver Josef ??kvoreck??, een levenslange vriend van Kundera, wees er in de nasleep van de Kundera-affaire op dat de staatspolitie en haar vertakkingen ???almachtig, ongecontroleerde en oncontroleerbare??? organisaties waren. ???En wie nu hun gegevens vertrouwt als de Heilige Schrift, is een idioot.??? Het vervalsen van politierapporten was in alle communistische staten een gewone zaak. De perversiteit van het systeem was dat de onderdrukking niet standvastig en voorspelbaar was, maar kon worden gemanipuleerd door de onderdrukkers. De veelgelauwerde film Das Leben der Anderen is daar een goede illustratie van.

Was Kundera het slachtoffer van een defenestratie binnen de Tsjechische letteren? Of was de auteur misschien inderdaad verantwoordelijk voor het uitleveren van de jongeman? Of de documenten de waarheid zullen vertellen, valt te betwijfelen, maar de rechtstreekse betrokkenen kunnen of willen niet getuigen: de politieofficier die het rapport schreef is dood, Dlask is gestorven en zal Kundera opening van zaken geven? Twijfelachtig, als je ziet hoe oneindig diep het water tussen Respekt en Kundera is, en dat ??? bij het ter perse gaan van deze aflevering ??? een rechtsgang niet uitgesloten is. Misschien brengt die de waarheid aan het licht.
       Nogal wat mensen vermoeden intussen dat dit voorval Kundera???s bezetenheid voor het troebele communistische verleden verklaart en in een schril licht plaatst, ja, dat zelfs zijn hele oeuvre nu kan worden geherinterpreteerd. Maar de vraag rest of de schrijver niet nodeloos door een vage maar hijgerig aangejaagde stortvloed van interpretaties uit zijn beslotenheid is gehaald. Uitgever en publicist Harold Polis schrijft in zijn gehonoreerde artikel ???Het literatuurloze universum???, dat ???kunstenaars en schrijvers in de goede oude tijd nog het recht hadden op vergetelheid, wat het comfort van lezers en kunstminnaars zeker niet verkleinde. Vandaag is vergetelheid, net als privacy, het slachtoffer van wat de Italiaanse futurist Marinetti zou omschrijven als een samenspel van ???dynamiek en machines???: digitale simultane??teit.???
       Voor Kundera was er weinig ???vergetelheid??? noch ???privacy??? in deze zaak. Digitalisering en ???digitale gelijktijdigheid??? lijken immers niet altijd de toets van exegese, historische kritiek te doorstaan. Timothy Garton Ash raakte in zijn oproep om niet te wijken voor de geheugenpolitie nog iets anders aan. Ja, verantwoording over het verleden is belangrijk, maar w??l op een precieze manier: ???Ik geloof dat het zeer belangrijk is dat naties, staten, volkeren en andere groepen (om van individuen nog te zwijgen) publiekelijk en ernstig voor hun daden verantwoording moeten afleggen. Het beeld van de West-Duitse leider Willy Brandt, die voor een monument voor slachtoffers en verzetslieden in het getto van Warschau op zijn knie??n valt, blijft voor mij een van de krachtigste van het naoorlogse Europa. Maar voor je verantwoording kunt laten afleggen, moet je de feiten kennen. Deze onderwerpen moeten dus worden onderwezen en openbaar herdacht. En daarvoor dienen ze te worden onderzocht. De bewijzen moeten worden blootgelegd, gecheckt en gewogen, en de verschillende mogelijke interpretaties moeten tegenover elkaar worden gezet.???

Dat lijkt in de zaak-Kundera alvast nog niet voldoende gebeurd. Nog afgezien van de historische waarheid, voor zover die ooit kenbaar is, is het beangstigend hoe razendsnel iemand hier van held van de vrijheid tot onbetrouwbaar sujet is gedegradeerd.
       Kan een roman geschiedkundigen helpen om de feiten bloot te leggen? Natuurlijk zit er geen bewijs in Kundera???s Het boek van de lach en de vergetelheid. Kundera schrijft literatuur, en toch is dat boek een schrijnend portret van een onderdrukte maatschappij: ???De strijd van de mens tegen de macht is de strijd van het geheugen tegen de vergetelheid???, zo noteert Kundera. En in De traagheid (1995) luidt het: ???Snelheid is de vorm van extase die de technologische ontwikkeling ons heeft geschonken.??? De auteur moet ongetwijfeld wel even aan deze zinnen terugdenken. Legt Kundera het loodje tegen de snelheid? Laat ons, in de strijd tegen de vergetelheid, minstens een morele noodzaak voor traagheid bij het transfereren van geruchten, hypes, gossip en FAQ???s in acht nemen. En als Kundera dan toch boter op het hoofd heeft, zal hij zich ironisch genoeg ook met zijn eigen woorden moeten behelpen.