Op deze pagina's is het archief van DW B terug te vinden. Voor de actuele website ga naar: http://www.dwb.be

De onstilbare informatiehonger van Google Books

Verschenen in: Dead men walking

In het in vele opzichten erudiete boekje Tussen papyrus en paperback. Lotgevallen van boeken voorspelt boekhistoricus J.H. Kruizinga in 1965 hoe de toekomst van de bibliotheek eruit zou kunnen zien: ???Door een techniek (photogramic micro-image genoemd) die werd ontwikkeld door National Cash Register Co. kan volgens een geheel nieuw proced?? de inhoud van een boek op een kaartje ter grootte van een postzegel worden bedrukt. [???] De verkleining van het gedrukte woord is mogelijk in een verhouding van 40.000 op 1. Het is duidelijk, dat het op deze wijze mogelijk is een gehele bibliotheek onder te brengen in een karthotheek. In de 21ste eeuw zal een dergelijke bibliotheek deel uitmaken van een aantal ???kernbibliotheken???, die door middel van een communicatiestelsel met elkaar in verbinding staan.???
      
De in dit citaat beschreven microfilm is in 2009 natuurlijk belachelijk achterhaald en een voor huidige cybergeneraties voorhistorisch relict uit tijden van Koude Oorlog en spionage. Maar hoe knullig de technologie ook klinkt, Kruizinga voorzag in 1965 wel de manier waarop Google Books zijn tentakels over de wereld zou uitspreiden.
      
Ook de Belg Paul Otlet deed dat een halve eeuw v????r hem. Otlet (1868-1944) kan ondubbelzinnig als utopisch architect van de alomvattende bibliotheek en het internet worden beschouwd en was al op jonge leeftijd bezeten door het ontsluiten van papieren informatie. Samen met Henri La Fontaine stichtte hij in 1895 het Institut International de Bibliographie, dat vanaf 1910 het Mundaneum werd en kantoor hield in het Brusselse Jubelpark. Deze instelling moest alle kennis uit alle hoeken van de wereld verzamelen en verspreiden. Otlet had daarbij een heilig geloof in fiches en klasseersystemen en is onder meer verantwoordelijk voor de classification d??cimale universelle (CDU): ???Classer est la plus haute op??ration de l???esprit???, zo vond hij. Kennis bracht hij onder op miljoenen fiches die hij via een zoeksysteem van verwijzingen met elkaar lieerde. Zo ontwierp hij in feite de papieren voorloper van de hyperlink en zette hij een tijdlang een ware wereldbibliotheek op poten. Merkwaardig was dat je via de post of de telegraaf aan het Mundaneum elke vraag kon stellen die je ook maar kon bedenken. In zijn topjaar had het Mundaneum vijftien miljoen fiches en moest het 1.500 vragen van over de hele wereld het hoofd zien te bieden. Otlet zinde in 1934 zelfs op een systeem met elektrische telescopen, die netwerken van computers met elkaar moesten verbinden en informatie zouden doorseinen.
      
Het megalomane project van Otlet en La Fontaine strandde roemloos, de fichiers raakten hopeloos versnipperd en nutteloos, de technologie haalde alles in. Het Mundaneum werd na vele omzwervingen uiteindelijk gedeeltelijk gered en ondergebracht in een museum in Bergen, waar Otlets droom levendig wordt gehouden: de droom dat alle informatie ooit toegankelijk zou worden voor iedereen vanuit zijn eigen huis. En zie, anno 2009 is met onder meer projecten als Google Books de realisatie ervan toch weer merkwaardig dichterbij.

Sinds het ontstaan van het internet wordt er gesleuteld aan virtuele bibliotheken en musea, die ook als oneindige vergaarbakken van (literaire) werken moeten fungeren. Denk maar aan Project Gutenberg, de oudste digitale bibliotheek, in 1971 opgericht door een universiteitsstudent. De bedoeling was om teksten die niet auteursrechtelijk beschermd zijn, gratis te kunnen bekijken, ook via projecten als The Internet Classics Archive, LiteralSystems.org, LibriVox of The Online Books Page. Ook in andere taalgebieden zijn vanuit de academische wereld zulke initiatieven genomen. In het Nederlands is er bijvoorbeeld de Digitale Bibliotheek voor de Nederlandse Letteren (DBNL) en op Europees vlak heeft Europeana steile ambities. Europeana is de groots opgezette digitale bibliotheek die eind 2008 van start ging. Met Europeana willen de nationale bibliotheken en archieven van de zevenentwintig landen van de Europese Unie vele miljoenen culturele items ??? manuscripten, kaarten, munten, archiefstukken, partituren, tekeningen, foto???s, schilderijen, geluids- en filmfragmenten ??? gratis en online beschikbaar maken. En dan zwijgen we nog over Wikipedia, natuurlijk.
      
Het is duidelijk dat de fakkel van de kennisinventarisatie de laatste jaren wordt overgenomen door het internet. Erg opvallend daarbij is de prominente rol van Google Books, dat de laatste maanden danig over de tongen rolt. De tomeloze ambitie van dit digitaliseringsproject van de internetzoekmachine baart zowel opzien als angst. Is Google Books inderdaad een wereldbibliotheek, een ???republiek der letteren???, zoals geconceptualiseerd door de verlichte filosofen? Zal het met zijn binnenkort haast oneindige aantal boeken het intellectuele debat aanjagen of juist doen uitdoven? Verandert Google Books onze manier van lezen, onze omgang met boeken, onze geest? En vooral: waar botst het copyright met de grenzen van het publieke domein?

De republiek der letteren
Sergey Brin, medeoprichter van Google, zei recent bij de bekendmaking van de Google Book Settlement ??? waarover straks meer ??? dat het de missie van het bedrijf is ???om ???s werelds informatie te ordenen en universeel toegankelijk en bruikbaar te maken???. Hij liet weten dat het akkoord een win-winsituatie is, niet alleen voor Google, maar ???vooral voor de lezers, voor wie de ongehoorde rijkdom van de kennis die wereldwijd in boeken steekt, nu aan hun vingertoppen ligt???.
      
Google Book Search, zoals de offici??le naam luidt, schuwt het risico niet, zo blijkt uit zijn jonge maar veelbewogen geschiedenis. Sinds oktober 2004 scant Google Book Search (aanvankelijk nog Google Print genaamd) teksten en boeken in, digitaliseert ze en maakt ze online beschikbaar en doorzoekbaar. In tegenstelling tot de teksten op Gutenberg of DBNL gaat het hier vaak om teksten waar nog auteursrecht op rust, of die zich in een juridisch niemandsland bevinden, de zogenaamde orphans. Dat zijn boeken waarop het copyright nog geldt, maar door niemand wordt opge??ist.
      
Google gaat aan de slag met boeken uit (universiteits)bibliotheken. Ondertussen zijn 28 grote bibliotheken en 20.000 uitgevers scheep gegaan met Google. Het zijn niet de minste: gerenommeerde instellingen zoals de University of Michigan, Harvard, Stanford, Oxford en de New York Public Library nemen deel. Ook de Universiteitsbibliotheek van Gent heeft een overeenkomst met Google Book Search afgesloten. Er zijn scanrobots aan het werk die boeken automatisch (en aan snelheden van meer dan 1.000 bladzijden per uur!) kunnen inlezen en omzetten naar doorzoekbare tekst. Via Google Book Search zijn ondertussen meer dan zeven miljoen werken beschikbaar ??? and we are still counting.
      
Het grootscheepse initiatief van de zoekmachine botste al snel op juridische bezwaren van degenen die de rechten op het boek bezitten: schrijvers en uitgevers. Al van bij de start moest Google een batterij juristen aan het werk zetten om hen te sussen. Het lijkt erop dat de internetgigant eerst handelde, en dan pas de consequenties van zijn daden wilde aanvaarden.
      
Eind 2008 leek via een miljoenendeal met de Amerikaanse uitgevers- en auteursverenigingen het laatste obstakel uit de weg geruimd, na ruim twee jaar juridisch geredekavel. Via de Google Book Settlement werd het langlopende juridische dispuut geregeld. Google betaalt eenmalig een bedrag van 60 dollar per volledig ingescand boek, voor een bijdrage of een illustratie in een boek gaat het om 5 tot 15 dollar. Van de inkomsten die Google verwerft bij de onlineverkoop van het boek, zou 63 procent terugvloeien naar auteur en/of uitgever.
      
Google Books werd zo in ????n klap de grootste boekhandel ter wereld, zo werd gezegd door vriend en vijand. De deal wordt ondertussen overal ter wereld kenbaar gemaakt, omdat auteurs wereldwijd langs de kassa lijken te kunnen passeren. ???Ga uit van de veronderstelling dat u een belang hebt in een Amerikaans auteursrecht op uw boek???, luidt het. Daarbij worden de klassieke, gedrukte media ingeschakeld, waarmee Google erkent dat deze ???houten media??? nog altijd het grootste publiek aanspreken. Ook al zijn juristen en bibliothecarissen het eens over het punt dat de Google Book Settlement ingewikkeld is, onduidelijk en onzeker, is het een interessante oefening om de pro???s en contra???s van de informatiegreep van Google Books af te wegen.

Een eeuw van verlichting
Wat kunnen een auteur en een uitgever er op tegen hebben dat een boek dat niet meer in druk is, en dus per definitie geen geld meer opbrengt, dan toch nog enkele dollars kan genereren? Ook al wordt gezegd dat de 60 dollar een schijntje is, dan nog kun je zeggen: het is iets. De volledige som die Google veil heeft voor het project bedraagt 125 miljoen dollar. Daarvoor krijgen ze de ongelimiteerde toegang tot zeven miljoen boeken, en tot de vele miljoenen boeken die nog ontsloten moeten worden.
      
We kunnen niet om het eenvoudige feit heen dat Google Books voor de student en de gewone burger een fenomenaal zoekinstrument is. Gedaan met de lastige verplaatsingen, de verloren bibliotheekkaart, de nukkige willekeur van bibliothecarissen-poortwachters, de administratieve rompslomp en de sluitingsuren. Google Books is altijd open en is met krachtige zoeklogaritmes uitgerust. Google Books is toegankelijk voor een zeer breed en mondiaal publiek. Het is een perfect democratisch middel om de langverwachte nieuwe eeuw van de verlichting in te zetten. Maar, zeggen sceptici, het elektronische verwerken van boeken en literatuur zorgt ook voor sneller en dus slechter lezen. De googlization leidt tot ???scanlezen???, lezen zonder de context nog te vatten.

Over die democratisering van kennis heeft de Amerikaanse boekenhistoricus Robert Darnton ??? medeoprichter van het Gutenbergprogramma, lange tijd professor aan Princeton en sinds 2007 hoofd van de Harvard University Library, met vier andere topbibliotheken een van de initi??le partners van Google Books ??? zinnige dingen te zeggen. In een recent en veelbesproken essay over de voor- en nadelen van het project, ???Google & the Future of Books??? (The New York Review of Books, 12 februari 2009), onderschreef Darnton het principe van de stichters van de States ??n tegelijk een van de initi??le idee??n achter Google Books, namelijk dat het copyright op een tekst niet voor eeuwig mag gelden. ???De Founding Fathers erkenden het recht van de auteur dat hem een eerlijke return voor zijn intellectuele arbeid moest bezorgen, maar uiteindelijk plaatsten ook zij het algemeen goed boven het private profijt.??? Een tekst moest worden beschermd, maar slechts voor een beperkte tijdspanne. In de juridische praktijk geldt nu een bescherming van zeventig jaar na het overlijden van de auteur. Maar ook Darnton zag al snel de schaduwzijde van de manier waarop Google Books met dit principe omsprong. Hij was lang niet de enige.

Het omslagpunt
Het Britse schrijversgild Society of Authors trok in 2008 bij monde van zijn voorzitster, bestsellerauteur Tracy Chevalier, ten strijde tegen het gratis online plaatsen van boeken of grote delen ervan. De schrijfster van Girl with a Pearl Earring voorspelde dat auteurs uiteindelijk zullen stoppen met schrijven. ???Vooral de auteurs van boeken waar je even in en uit springt hebben een probleem, boeken die je niet helemaal moet lezen, po??zie, kookboeken, reisboeken, kortverhalen ??? Eventjes is het fantastisch voor de lezer, want die betaalt minder en minder. Maar op lange termijn zal het de informatie gewoon afbreken, want niemand zal nog schrijven.???
      
Het eeuwenoude model waarin auteurs door uitgevers worden betaald met een mix van voorschotten en royalty???s staat erg onder druk, aldus de pessimistische Chevalier. ???Het is een dijkbreuk. We moeten evolueren en een totaal andere manier van betalen cre??ren, misschien door de inhoud gewoon voor iedereen vrij te maken, en apart betaald te worden.??? Ze zag vier nieuwe bronnen van inkomsten: de regering, de zakenwereld, mecenassen en het publiek, en verwees naar de negentiende eeuw, waar auteurs meer deelden in de winst (en het verlies) van uitgevers, of hun teksten tegen een vaste prijs verkochten. Het is maar de vraag of Google ??? of het googelende publiek ??? het vaak al karige schrijversloon substantieel zal kunnen of willen aanvullen.
      
Een terugkerend punt van kritiek op de Book Settlement is dat een relatief klein deel van het totale bedrag (45 miljoen van de 125 miljoen dollar) naar de schrijver terugvloeit. Een grote hap uit het budget gaat naar het oprichten van een agentschap dat de auteursrechten moet innen en beheren. Het valt te vrezen dat die instelling een administratieve moloch zal worden. De teksten van de Google Book Settlement laten op dat vlak al niet veel goeds verhopen.
      
De orphans die Google aanbiedt ??? het merendeel van de ingescande boeken ??? zijn dus boeken die ze ???gratis??? krijgen. Want ook al heerst er nog een copyright op, de kans dat iemand er ooit een cent voor opeist, is zeer klein. Google Books speculeert op de politiek van de voldongen feiten omdat de erven of rechthebbenden wellicht toch niet achterhaald kunnen worden. Voorstanders van open content ??? die in tegenstelling tot Google Books alle informatie gratis willen aanbieden ??? vochten nochtans al jaren om deze orphans op Gutenberg te kunnen plaatsen. Tot nu toe boekten ze amper succes, omdat geen rechter het aandurfde om het auteursrecht op zo???n drastische manier uit te hollen.
      
Daardoor vragen velen zich af in hoeverre de auteurs- en uitgeversverenigingen die met Google een deal sloten voldoende representatief zijn.
      
In februari 2009 kondigde Google ook aan dat anderhalf miljoen auteursrechtenvrije boeken beschikbaar zouden worden voor iPhone- en Androidgebruikers. Daarmee werd Google Books in ????n klap de grootste aanbieder van e-books voor gsm???s, ook al had het systeem te kampen met grote problemen. Uit de eerste gebruikerstests bleek dat de optical character recognition-techniek voor slecht leesbare passages zorgde. De gespecialiseerde eBook Test stelde vast dat Google Books op die manier ???historische teksten vandaliseert???. Want zo schreef ook historica Sarah Werner in een reactie op Darnton: ???Bibliotheken, digitale of andere, stellen teksten beschikbaar. Maar het is aan leraars om ze leesbaar te maken. Alle boeken ter wereld inscannen zal nog geen digitale Republiek der Kennis maken als we ons niet richten op de waarde in de eerste plaats van het lezen en het studeren.???

Waar enkele jaren geleden Microsoft met Live Book Search nog de concurrentie leek te willen aangaan, heeft Google Books op de nieuwe markt een feitelijk monopolie. Microsoft gaf de gedigitaliseerde teksten van Live Book Search aan de non-profitorganisatie Internet Archive, gelieerd aan Gutenberg. In Europa wil Europeana zijn voet tussen de deur steken, maar dat babylonische project lijkt ??? mede door technische problemen bij de start ervan ??? niet dezelfde impact te hebben.
      
Daarmee ligt de weg naar te duur betaalde informatie voor Google wijd open. Hier en daar wordt zelfs gesproken van ???de grootste boekenroof uit de geschiedenis???. En je zou je inderdaad kunnen afvragen of een commercieel bedrijf geld kan vragen voor boeken die in een bibliotheek gewoon gratis te bekijken en te lezen zijn, want aangekocht met gemeenschapsgeld.
      
Het paradoxale gevaar van een officieel democratiserend instrument als Google Books is dat het in potentie boeken te lezen geeft aan de happy few die daarvoor kunnen en willen betalen. Google kan, zodra het zijn monopolie heeft gevestigd, ongehinderd aan hogere prijszetting doen. Het beeld van een boek aan de ketting, zoals in de middeleeuwse kloosterbibliotheken, is dan niet veraf meer. Ook Robert Darnton is hoogst alert geworden voor het probleem: ???Het gevaar is dat het internet een instrument wordt om kennis uit het publieke domein te privatiseren. Het is de taak van bibliotheken om te digitaliseren, maar niet koste wat het kost. We moeten het doen in het belang van het publiek, wat betekent dat we de digitaliseerder erop wijzen dat die verantwoording is verschuldigd aan de bevolking.??? Het ziet ernaar uit dat Google in de Verenigde Staten feitelijk een monopolie verwerft op de digitalisering en exploitatie van boeken onder copyright, zegt Darnton.
      
En Darnton waarschuwt ons: ???Dit is het omslagpunt in de ontwikkeling van wat we de informatiemaatschappij noemen. Als we op dit moment het evenwicht niet goed krijgen, dan kan het private belang het publieke goed voor lange tijd overheersen, en dan is de droom van de verlichting nog even onbereikbaar als altijd.??? Digitaliseringsprofeten, die wat graag de commerci??le addertjes onder het gras vergeten, zouden ook deze keerzijde van de informatiemonopolisering grondiger in rekening mogen brengen.

Het kan geen kwaad om in deze context de ondergang van Otlets Mundaneum in het achterhoofd te houden. Ook Google Books moet misschien toch uitkijken dat het met zijn ongebreidelde ambities zijn hand niet overspeelt. Dat we intussen zeven miljoen boeken, waarvan sommige anders totaal in de vergetelheid zouden sluimeren, met een muisklik zullen kunnen doorzoeken is een zegen. Maar hoe Google gedigitaliseerde boeken ook aanbiedt ??? gratis of niet, geordend of niet, vertaald of niet, historisch verantwoord of niet ??? het blijft aan ons, lezers, om de teksten te interpreteren en te bepalen in hoeverre we Google het monopolie op onze gedachten gunnen.