Absolute waarden

Rond 1994 kondigde Wim Wenders het failliet van de ironie aan. Klare taal was wat we nodig hadden, alles wat verwarring kon veroorzaken moest worden vermeden, aldus de Duitse regisseur. Er werd nu niet meteen massaal gehoor gegeven aan Wenders??? woorden, maar zeven jaar later deden ze profetisch aan. Na de aanslagen van 11 september 2001 verklaarde de machtigste man van de wereld in klare taal dat ???you???re either with us or against us??? en degene die ???against us??? was, zou worden opgejaagd, uitgerookt en terechtgesteld. Dit is niet echt het juiste klimaat voor de dubbelzinnigheid en meerduidigheid die de bestaansvoorwaarden zijn voor ironie.

       Ook in de rel rond de Deense spotprenten moest worden duidelijk gemaakt of je voor ???ons??? of voor ???hen??? was. Overal werd dan ook klare taal gesproken. Opiniemakers, politici en deskundigen van alle soort haastten zich om ondubbelzinnig en in alle toonaarden te zeggen dat aan de vrijheid van meningsuiting niet mocht worden getornd. Zo verklaarde toenmalig aanvoerder van de VVD, Jozias van Aartsen, toen de Deense spotprenten tijdens een debat aan de vooravond van de Nederlandse gemeenteraadsverkiezingen ter sprake kwamen, onomwonden: ???De vrijheid van meningsuiting is absoluut!???

       Dat lijkt mij een onzinnige uitspraak. De vrijheid van meningsuiting is nooit absoluut geweest, maar heeft altijd grenzen gekend. Dat weet Van Aartsen ook, ondanks zijn grote woorden over een absolute vrijheid van meningsuiting. Ik heb hem in ieder geval niet horen protesteren toen zijn partijgenote Ayaan Hirsi Ali vond dat de vrijheid van meningsuiting niet gold voor drie jonge Haagse rappers die in een dis allerlei nare dingen over haar hadden beweerd. Als puntje bij paaltje komt, zullen zelfs de grootste voorstanders van de vrijheid van meningsuiting, geconfronteerd met gedrag dat tegen hun diepste overtuigingen ingaat, verklaren dat zo???n gedrag niet getolereerd hoeft te worden, dat dergelijke uitspraken niet vallen onder de ??? blijkbaar toch niet zo absolute ??? vrijheid van meningsuiting.

       Is dat zo erg? In 1997 werd een spotprent getekend van een varken met een pen in zijn poot. Het beest schrijft een boek met op de cover in het Arabisch ???Koran???. Op zijn kop heeft het varken een Palestijnse hoofddoek en op zijn dij staat, ook in het Arabisch, ???Mohammed??? geschreven. De spotprent getuigt van een kennis van het Arabisch en van de islam die voorbij het clich?? van het varken en het handige gebruik van een woordenboek gaat. De auteur weet blijkbaar dat de suggestie dat Mohammed (die volgens de islamitische overlevering analfabeet was) zelf de Koran geschreven en dus niet in een openbaring ontvangen heeft, een rechtstreekse aanval op het hart van de islam is.

       Het gaat me echter om de volgende vraag: moet die botheid worden gepubliceerd? Ja, zou je moeten zeggen als je met Van Aartsen vasthoudt aan het abjecte ???de vrijheid van meningsuiting is absoluut???. Daar dachten de Isra??lische autoriteiten in 1997 toch anders over. Toen de vrouw die de spotprent gemaakt had die publiekelijk wilde maken in Hebron, werd zij gearresteerd en veroordeeld tot een gevangenisstraf. Het gevaar van een verabsolutering van de vrijheid van meningsuiting is dat er geen kritische reflectie over die vrijheid van meningsuiting meer mogelijk is. Ik koester graag de overtuiging dat geen enkele serieuze krant in het Westen bovengenoemde spotprent zou hebben geplaatst. Bij Van Aartsens verabsolutering word je als redactie echter bijna gedwongen om een dergelijke spotprent wel te plaatsen ??? want niemand wil ervan worden beticht te tornen aan de vrijheid van meningsuiting. Daarmee wordt ruim baan gemaakt voor wat deVolkskrant-columniste  Marjolein Februari ???het ongebreidelde zeggen wat je denkt??? noemt. Zij stelt echter terecht de vraag: ???Is het nu werkelijk zo dat we niets beters te verdedigen hebben tegen het fundamentalisme dan het recht op het hebben van extreme meningen????

       Vrijheid van meningsuiting bestaat doordat er over de grenzen van die vrijheid gediscussieerd wordt en doordat we ons telkens weer de vraag stellen of en hoe we van die vrijheid gebruik willen dan wel moeten maken. De vrijheid van meningsuiting verabsoluteren maakt net dat we gedwongen worden voorbij te gaan aan die discussie en die vraag. Daarmee verwordt de vrijheid van meningsuiting tot een dode letter, tot niets meer dan een totem in de strijd van het vrije Westen tegen de intolerante islam.

       Aan de andere kant gebeurt overigens precies hetzelfde. ???De Profeet is onze eer!??? was in februari 2006 te lezen op posters in Amsterdam West. Als je beweert dat de Profeet je eer is en dat er daarom geen discussie mogelijk is over die Profeet, ga je voorbij aan de Profeet zelf. Er is maar ????n manier waarop we de Profeet beter kunnen leren kennen en dat is door over hem te praten ??? of desnoods afbeeldingen van hem maken ??? op het gevaar af dat we iets onwelgevalligs over hem zeggen. Door de Profeet te verabsoluteren zoals sommige moslims doen, wordt dit praten over hem onmogelijk gemaakt. Daarmee verwordt de Profeet tot een dode letter, tot niets meer dan een totem in de strijd van de islam, het enige juiste pad, tegen het perverse Westen.

       In wat volgt wil ik aan de hand van een aantal voorbeelden onderzoeken hoe Mohammed en de vrijheid van meningsuiting betekenis kunnen krijgen, niet als absolute waarde, maar in een historische en semiotische context. Hoe functioneren de representaties van de Profeet zoals die door de eeuwen heen gemaakt zijn? En ??? met die context in gedachten ??? hoe functioneert de vrijheid van meningsuiting als een Deense krant een serie van twaalf spotprenten over Mohammed publiceert?

Ter lering en vermaak

Ik moet eerlijk zeggen dat ik niet geloof dat de woedende massa???s in de islamitische wereld een serieuze bedreiging vormen voor de vrijheid van meningsuiting in het Westen. Ze zijn veel meer een bedreiging voor de moslims zelf, die in hoog tempo het recht verliezen om moslim te zijn zoals zij dat zelf zouden willen. Een goed voorbeeld daarvan was in februari in Iran te zien. Daar werd, zoals ieder jaar, de martelaarsdood van imam Hussein herdacht. Normaal zijn die dag overal afbeeldingen te zien van Hussein, de kleinzoon van Mohammed. Zo niet dit jaar. De religieuze leiders in Iran, die zich al jaren ergerden aan het lukraak afbeelden van Hussein, grepen de rel rond de spotprenten aan om hier paal en perk aan te stellen tot onbegrip en verdriet van de bevolking.

       Toen ik de afgelopen maanden de menigten woeste moslims hun parades zag houden, heb ik vaak aan mijn grootvader gedacht. Hij was moslim, maar maakte wel eens een grapje over de Profeet dat door velen als respectloos kon worden opgevat. Toch was mijn grootvader niet de enige moslim die wel eens een grapje over Mohammed maakte. Ik ben alleen bang dat die manier van moslim zijn ??? reflectief  en met ironische distantie ???  tegenwoordig steeds onmogelijker wordt gemaakt door religieuze scherpslijters. Dankbaar maken die gebruik van zoiets als een rel rond de Deense spotprenten om moslims te dwingen de rijen te sluiten en een steeds nauwere en benauwende versie van de islam te accepteren.

       Waarom zou de Profeet, naast lichtend voorbeeld, niet een bron van vermaak mogen zijn, zoals voor mijn grootvader? Het levensverhaal van de Profeet had in de eerste eeuwen van de islam zeker ook de functie van entertainment. In de grotendeels orale Arabische literatuur van voor de islam bestond een traditie van verhalen over illustere voorvaderen waarin hun daden verheerlijkt werden. Rond de persoon van Mohammed werden na zijn dood al snel ook dergelijke verhalen geweven. Er kwamen beroepsvertellers die zich specialiseerden in het leven van de Profeet. Dergelijke verhalen waren bedoeld om de gelovigen te inspireren en hen in staat te stellen het voorbeeld van de Profeet te volgen. Ook meer humoristische gebeurtenissen uit het leven van de Profeet maakten er deel van uit en brachten hem en zijn metgezellen terug tot menselijke proporties. Het is goed voor te stellen hoe verhalen over Mohammeds gevoel voor humor en de jaloezie onder zijn vrouwen de nodige hilariteit bij het gehoor veroorzaakt moeten hebben. En rond Koranvers 4:43 (???Jullie die geloven! Nadert niet tot het gebed, terwijl jullie dronken zijn, zolang jullie niet weten wat jullie zeggen.???) wordt het volgende verteld: Ali, de schoonzoon en de neef van de Profeet, die bekend staat als zijn grote favoriet, zou er de aanleiding toe geweest zijn. Hij had, toen hij eens dronken was gaan bidden, de woorden van soera 109 (???O ongelovigen. / Ik zal niet dienen wat jullie dienen. / En jullie dienen niet wat ik dien. / En ik dien niet wat jullie dienen. / En jullie dienen niet wat ik dien. / Jullie hebben jullie godsdienst en ik heb mijn godsdienst.???) verdraaid tot: ???O ongelovigen, wij dienen wat jullie dienen. Jullie hebben geen godsdienst en ik heb geen godsdienst.???

       Het is moeilijk voor te stellen ??? met bijvoorbeeld de woede over Rushdies The Satanic Verses in gedachten ??? dat een dergelijk verhaal, met zelfs een scabreuze verbastering van de Heilige Koran, heeft kunnen voortbestaan. Ik ben er echter van overtuigd dat de gelovigen in de eerste eeuwen van de islam weinig gemeen hadden met de heethoofden die tegenwoordig de toon zetten in de islamitische wereld. Ook als het om het afbeelden van de Profeet ging, waren zij beduidend ruimdenkender. Er zijn honderden documenten bewaard gebleven die dat bewijzen.

       Het meest bekend zijn de weergaven van Mohammed waarin zijn gezicht met een sluier bedekt is. Toch zijn er ook islamitische documenten waarin Mohammed met gezicht te zien is. De schilders en tekenaars die deze afbeeldingen gemaakt hebben waren ongetwijfeld vrome moslims. Het grenst aan het bespottelijke dat zij tegenwoordig met terugwerkende kracht tot ketters worden verklaard door de preciezen onder hun nakomelingen in het geloof, die menen dat de Profeet onder geen beding mag worden afgebeeld. Een van de meest bekende islamitische werken waarin Mohammed ongesluierd te zien is, is een vijftiende-eeuws manuscript van de Mir??j N??meh, het verhaal over de hemelvaart van Mohammed. In dit manuscript is de gekalligrafeerde tekst van de Oost-Turkse dichter M??r Haydar voorzien van 61 illuminaties. En op elke prent is Mohammed afgebeeld. De tekst vertelt hoe Mohammed na een bezoek aan Jeruzalem met de aartsengel Gabri??l als gids door de zeven hemelen reist en spreekt met God en een aantal van Zijn profeten. Hij brengt een bezoek aan het paradijs waar gelovigen na hun dood terechtkomen en ontmoet er enkele bekenden. Vervolgens reist hij door naar de hel, waar hij getuige is van de kwellingen die zondaren als gierigaards, overspeligen en kwaadsprekers te wachten staan.

Eeuwige verminking

Er bestaan sterke aanwijzingen dat Dante Alighieri bij het schrijven van zijn reisverslag door hel en hemel ge??nspireerd werd door de Mir??j N??meh, die in Europa al sinds 1254 in vertalingen in het Frans en het Latijn circuleerde. Een van de meest treffende overeenkomsten is de bestraffing van de zaaiers van onenigheid en twist. Zowel in de Mir??j N??meh als in Dantes La Divina Commedia worden zij tot in de eeuwigheid steeds opnieuw verminkt. Opvallend genoeg komt Dante onder de zaaiers van onenigheid en twist Mohammed zelf tegen. Het is natuurlijk niet zo aardig van Dante dat hij de man die hem in hoge mate be??nvloed heeft bij het schrijven van zijn meesterwerk in de hel lokaliseert, maar dat zal  jalousie de m??tier zijn. Het gaat me om de straf die Dante Mohammed toedeelt. De eeuwige verminking, het voortdurend worden mismaakt door de duivel van dienst in de achtste cirkel van Dantes Inferno, is een treffend symbool voor wat er keer op keer gebeurt bij representaties van Mohammed in het Westen. Zo is hij in het middeleeuwse abele spel Esmoreit vervormd tot Mahoen, ????n van de drie duivels die moslims volgens deze tekst aanbidden, naast Apolijn en Tervogant.

       Het verminken van andermans profeet of messias is niet voorbehouden aan middeleeuwse westerlingen. Zo is er het onder moslims populaire Evangelie van Barnabas, waarin het Christusverhaal van iedere zeggingskracht wordt ontdaan als niet Jezus, maar Judas in zijn plaats wordt gekruisigd. Er is geen beter voorbeeld van dit verminken te bedenken dan het opblazen van de gezichten en later zelfs het hele lichaam van de achttienhonderd jaar oude Boeddhabeelden van Bamiyan door de Taliban. Die laatste gebeurtenis staat in een eeuwenoude traditie die ook heel wat Egyptische godenbeelden en christelijke fresco???s hun gezicht heeft gekost. ???Niet mopperen???, krijgt een geagiteerde Mohammed dan ook te horen van Zeus, Jezus en Boeddha in een Franse spotprent naar aanleiding van de rel rond de Deense spotprenten: ???Wij zijn hier allemaal gekarikaturiseerd.???

Aan dit verminken wordt herinnerd als de Profeet in de nachtmerries van ????n van de hoofdpersonages uit Salman Rushdies The Satanic Verses een naam krijgt:

Zijn naam: een droomnaam, die door een droom is verbasterd. (???) Hier is hij geen Mahomet of Moehammad, maar heeft hij het naamplaatje van demonen, de farangis om zijn nek gehangen. Om beledigingen om te zetten in kracht; whigs, tories, zwarten, allemaal besloten ze trots de naam te dragen die hun smalend werd gegeven, en zo wordt ook onze (???) profetisch gemotiveerde eenling de kinderschrik van de middeleeuwen, het synoniem van de duivel: Mahoen.

De aanklacht dat Rushdie in The Satanic Verses een beledigende representatie geeft van Mohammed is kenmerkend voor de verwarring rond dit boek. Hier wordt juist duidelijk gemaakt dat karikaturale representaties van Mohammed zoals die courant zijn in het Westen, uiteindelijk veel meer zeggen over degene die ze maakt dan over de Profeet zelf.

       In dit verband is er een scherpe spotprent gepubliceerd in het Franse blad Charlie Hebdo. ???Ceci n???est pas une caricature du proph??te??? staat er onder een plaatje van een pijp met een hoofd met baard en tulband in plaats van een pijpenkop. En inderdaad, het varken van Hebron, de verminkte uit Dantes Inferno, Mahoen, de Jezus uit het Evangelie van Barnabas en het overgebleven puin in Bamiyan zijn geen karikaturen van Mohammed, Jezus of Boeddha: zij zijn de tot karikatuur verworden denkbeelden van de makers ervan.

Het Jyllands-Posten-schandaal

Hoe zit het nu met de Deense spotprenten? Passen zij in de traditie van ???de kinderschrik van de middeleeuwen??? of zijn zij zich er bewust van dat zij geen karikatuur van Mohammed kunnen zijn? En wat zeggen ze over hun makers? Getuigen ze van een besef bij de tekenaars dat ze eigenlijk meer over zichzelf zeggen dan over Mohammed? Of juist niet?

       Wat dat laatste betreft: in het begeleidende artikel dat samen met de spotprenten in de Deense krant Jyllands-Posten verscheen onder de titel ???Het gezicht van Mohammed???, wordt de totstandkoming van de serie spotprenten besproken. Volgens dit artikel werden veertig tekenaars aangeschreven met de vraag of zij Mohammed wilden tekenen ???zoals zij hem zien???. De makers waren er zich dus van bewust dat hun tekeningen een eigen gezichtspunt zouden uitdrukken. Op de oproep van de krant kwamen twaalf reacties, die vervolgens geplaatst werden. In wat volgt zal ik die twaalf tekeningen stuk voor stuk bespreken en proberen per spotprent een antwoord te formuleren op bovenstaande vragen.

       Op minstens vier en mogelijk zelfs zes van de twaalf spotprenten wordt Mohammed helemaal niet afgebeeld, een feit dat zowel de felste voorstanders als de felste tegenstanders van de spotprenten niet blijken te kennen. Ik verdenk er hen dan ook in hoge mate van dat zij nog niet eens de moeite hebben genomen de spotprenten te bekijken. Ze zien de tekeningen als een buitenkansje om zelf te scoren. Precies daarover gaat de eerste spotprent: een karikatuur, niet van Mohammed, maar van K??re Bluitgen.

       Het is Bluitgen, de auteur van een Deens kinderboek over het leven van Mohammed, die indirect de hele affaire veroorzaakt heeft. Nadat Bluitgen zich er openlijk over had beklaagd dat hij in eerste instantie geen tekenaar kon vinden die Mohammed wilde tekenen en dat de tekenaar die hij uiteindelijk vond anoniem wilde blijven, besloot Jyllands-Posten te onderzoeken of ook de Deense karikaturisten aan dergelijke zelfcensuur deden. Bluitgen wordt in deze spotprent op de hak genomen met de suggestie dat zijn klaagzang over zelfcensuur een goedkope pr-stunt voor zijn boek was. Bluitgen kreeg een tulband, waar een sinaasappel in valt met daarop ???pr-stunt???. Een sinaasappel in je tulband hebben is een Deens spreekwoord en betekent zoveel als: een gelukje hebben. De tekening van Mohammed die Bluitgen in zijn hand houdt is zo???n gelukje, want de media-aandacht zal de verkoop van zijn boek zeker ten goede zijn gekomen.

       De tweede spotprent is op het eerste gezicht niet veel meer dan een grafisch aardigheidje: een ineenvlechting van een Arabisch aandoend gezicht met tulband en het symbool van de islam, een halve maansikkel met een ster erin. Toch is hier meer aan de hand. Beweert de tekenaar ??? door het ene oog van deze Mohammed met de ster van de islam te bedekken ??? dat  religie je blind maakt voor alles wat niet in je religieuze wereldbeeld past? Of kan het half schuilgaan van Mohammeds gezicht achter het religieuze symbool (dat nog niet bestond in de tijd van Mohammed) worden ge??nterpreteerd als de suggestie dat de islam zoals die tegenwoordig beleden wordt weinig te maken heeft met de boodschap van de Profeet? Dit zijn natuurlijk confronterende vragen voor moslims, maar wellicht ook nuttige vragen.

       Met de demonische blik van de volgende spotprent verschijnt ???de kinderschrik van de middeleeuwen???: een hedendaagse Mahoen met bomtulband. Als we de tekening nauwkeurig bekijken, zien we dat het gezicht opgebouwd is uit gekalligrafeerde Korancitaten. Op de bomtulband staat daarnaast de shahada, de geloofsbelijdenis, het hart van het islamitische geloof: ???Er is geen God behalve God en Mohammed is Zijn profeet.??? De tekenaar heeft later beweerd dat de spotprent moet worden gezien als een commentaar op alleen de fundamentalisten onder de moslims. De tekening is echter zijn of haar antwoord op de vraag hoe hij of zij Mohammed ziet en met Korancitaten, shahada en demonische blik lijkt mij dat een duidelijk antwoord: Mohammed is de krankzinnige profeet van een in essentie gewelddadige religie.

       Het was die spotprent met de bomtulband die de grootste woede veroorzaakt heeft, met als meest bizarre reactie de aankondiging door een Iraanse krant van een karikatuurwedstrijd over de Holocaust. Hierop kwam een meesterlijke tegenreactie van een Isra??lische organisatie: ze ging zelf ook een antisemitische spotprentenwedstrijd organiseren omdat Joden nog altijd ???de beste, de scherpste, de meest beledigende antisemitische spotprenten??? kunnen maken. Een controversi??le inzending voor die wedstrijd was een bewerking van de Deense spotprent met bomtulband. Hetzelfde gezicht heeft een chassidische hoed op gekregen en is langs de slapen voorzien van pijpenkrullen. Met twee kleine ingrepen is zo een prent gemaakt die op treffende wijze doet denken aan de antisemitische plaatjes van ???de eeuwige Jood??? uit de jaren 1930 en 1940, weliswaar zonder bomtulband, maar nog steeds met demonische blik en vol dreiging. Wat mij betreft een passende commentaar op het islamofobische karakter van het Deense origineel.

       De vierde spotprent doet aan een grafisch grapje denken. Het soort grafisch grapje dat je ziet bij plaatjes van bijvoorbeeld een eend die tegelijkertijd een haas lijkt (en vice versa), of die op de ene manier bekeken een jonge vrouw, maar anders bekeken een oude vrouw kunnen voorstellen. Voor de halo die gloeit achter het hoofd van deze Mohammed, die een sympathieke en wijze indruk maakt, geldt iets dergelijks. Het is de islamitische halve maan, maar door de wijze waarop die achter zijn hoofd is geplaatst, vormen de twee armen van de halve maan tegelijkertijd twee hoorntjes. Met welke ogen je kijkt, bepaalt wat je ziet. Zelf moest ik er door iemand op worden gewezen dat deze Mohammed hoorntjes had, terwijl anderen de halve maan juist weer minder snel zullen herkennen. In al zijn dubbelzinnigheid laat die spotprent zien dat wat voor de ene een religieus symbool is en heiligheid uitstraalt, voor de andere een diabolisch teken kan zijn. Voor de ene is Mohammed Allahs profeet, voor de andere is hij Mahoen, ???het synomiem van de duivel???.

       De spotprent daaronder zegt mij persoonlijk weinig. Ik heb mij laten vertellen dat de krabbels, die in de verte lijken op een maansikkel met ster (met vreemd genoeg een davidster in plaats van de vijfpuntige ster van de islam), het profiel van vrouwen met hoofddoek moeten voorstellen. De dichtregels eronder betekenen zoiets als ???gestoorde profeet die vrouwen onder de duim houdt???. Meer nog dan in Nederland wordt in Scandinavische landen vaak het vrouwonderdrukkende karakter van de islam benadrukt. Betty Mahmoody???s Niet zonder mijn dochter heeft er de afgelopen decennia in hoge mate het beeld van het leven van moslimvrouwen bepaald en deze spotprent is daarmee geheel in overeenstemming.

       De volgende spotprent is eigenlijk nauwelijks een spotprent te noemen. We zien hier Mohammed met zowel een bescheiden, als een zeer krachtige uitstraling. De ezel en eenvoudige staf doen denken aan afbeeldingen van Jezus Christus en drukken eenvoud, misschien zelfs armoede uit. In de christelijke literatuur wordt in vergelijkingen tussen Mohammed en Jezus soms gewezen op het feit dat Mohammed, als heerser en veroveraar, een minder positief voorbeeld zou zijn dan de lijdende en arme Christus. En inderdaad doet Mohammed als wetgever en heerser van Medina eerder denken aan Mozes dan aan Christus. In de daaraan voorafgaande periode heeft Mohammed echter zwaar geleden onder zijn profeetschap. Hij werd regelmatig fysiek mishandeld door de Arabische stammen in de omgeving van Mekka. Die Mohammed, met zijn boodschap langs de dorpen in de woestijn rond Mekka trekkend, vergeefs maar vastbesloten, herken ik in deze tekening.

       Salman Rushdie heeft ooit over The Satanic Verses gezegd dat alle discussies over het boek ook in de tekst zelf te vinden zijn. Dit lijkt ook zo voor de spotprenten in Jyllands-Posten , zoals uit de twee volgende tekeningen blijkt. De angsten van de tekenaar op de zevende spotprent, die nerveus en met de gordijnen dicht Mohammed tekent, werden helaas bewaarheid. En een figuur (Mohammed zelf?) rechts op de achtste spotprent voegt twee stereotiepe Arabieren die met kromzwaard, bom en kalasjnikov aan komen rennen toe: ???Rustig aan, vrienden, als puntje bij paaltje komt gaat het slechts om een tekening van een ongelovige Deen uit ????n of ander gat.??? Zo is het natuurlijk. Maar net uit het feit dat men helemaal niet rustig reageerde, blijkt dat het bijna niemand echt om die tekeningen ging.

       Ook Nederlands meest besproken populist, Geert Wilders, ging het niet om de tekeningen toen hij de twaalf spotprenten ???om de Deense cartoonisten een hart onder de riem te steken en op te komen voor de vrijheid van meningsuiting??? op zijn website plaatste. Je kunt je afvragen in hoeverre de vrijheid van meningsuiting gebaat is bij het zonder tekst en uitleg plaatsen van een stel Deense spotprenten op een Nederlandse site. Er had minstens een vertaling van de teksten van de spotprenten en het begeleidende artikel kunnen worden gegeven. Geert Wilders, duidelijk niet ge??nteresseerd in wat de mening die hij hier uitte eigenlijk inhield, had er voor de goede sier weer een totem bij ??? maar of je de tekenaars daarmee een hart onder de riem steekt?

       Door dit alles ontstond overigens wel de ironische situatie dat er op Wilders??? site een spotprent kwam te staan waarin juist reactionaire provocateurs zoals hij belachelijk gemaakt worden. De Mohammed op deze spotprent is niet de Profeet, maar een Iraans of Afghaans jochie uit een Deense achterstandswijk. Wellicht is hij het zoontje van mensen die gevlucht zijn voor een regime dat nu munt kan slaan uit de actie van Jyllands-Posten. ???De redacteuren van Jyllands-Posten (een krant die zich in hetzelfde politieke spectrum als Wilders bevindt) zijn een stelletje reactionaire provocateurs??? heeft hij in het Perzisch op het bord geschreven. Het jochie, dat volgens zijn T-shirt de toekomst (???Fremtiden???) is, laat zich echter niet provoceren en steekt zijn tong uit. ???Jullie doen maar???, lijkt hij te denken over Jyllands-Posten en types als Wilders.

       Eind januari 2006, toen de rel rond de spotprenten het hevigst was, kwam er een interessant tegengeluid van Bill Clinton. ???Geen van ons is geheel zonder stereotypen van mensen met een ander ras, etniciteit of religie. Een verbijsterend voorbeeld hiervan (???) zijn de compleet schandalige anti-islamitische spotprenten uit Denemarken???, aldus Clinton. Kijken we naar alle spotprenten samen, dan gaat Clinton veel te kort door de bocht en ook hij lijkt weinig aandacht aan de spotprenten zelf besteed te hebben, of hij heeft er maar enkele gezien. Naast Mohammed met de bomtulband zal hij zeker ook de tiende spotprent bekeken hebben. Mohammed wordt hier met alle denkbare stereotypen rond de islam en moslims afgebeeld: grote haakneus, pluizige baard en kromzwaard. Dreigend voorovergebogen staat hij met wrede grijns klaar om ongelovigen te lijf te gaan. Die specifieke spotprent bevestigt (net als de bomtulband van de derde spotprent) dat we waakzaam moeten zijn voor wat Clinton noemt de vervanging van ???antisemitische vooroordelen met anti-islamitische vooroordelen???.

       Puur grafisch gezien is het overigens wel een mooi plaatje. De zwarte balk voor Mohammeds ogen contrasteert knap met de in zwart gehulde vrouwen die alleen een streepje rond de ogen van zichzelf laten zien. De spotprent is daarmee waarschijnlijk ook bedoeld als commentaar op de onderdrukte positie van vrouwen in de islamitische wereld. Ik zal de laatste zijn om te ontkennen dat er heel wat mis is met die positie, maar ik begin ondertussen een beetje moe te worden van de constante westerse commentaar. Impliciet is de boodschap daarbij dat het in het Westen zelf wel prima is geregeld. Hoewel vrouwen over het algemeen hier beter af zijn, wordt zo verdoezeld dat ook in het Westen de positie van de vrouw nog te verbeteren valt. De constatering dat de ander een balk in (of voor) zijn ogen heeft, mag de splinter in het eigen oog niet verhullen.

       Ik betwijfel overigens of de tekenaar aan Mattheus 7:3 dacht toen hij die spotprent maakte en ben dan ook bang dat mijn ironische interpretatie hier voorbijgaat aan wat oorspronkelijk bedoeld is. Wellicht moet dat balkje verwijzen naar een verbod op het afbeelden van Mohammed, staat het voor religieuze verblinding, of is het bedoeld om een sfeer van criminaliteit op te roepen. Het mag dan ook duidelijk zijn dat ik bij mijn interpretatie van de spotprenten soms bewust tegen de tekst in lees. Een dergelijke subversieve leesstrategie is ook gehanteerd bij de hierboven besproken Isra??lische bewerking van de spotprent met bomtulband. Waar de oorspronkelijke spot van de twee prenten met bomtulband, kromzwaard en pluizige baard een uiting van een islamofobisch discours is, kan een ironische lezing zo worden ingezet om dat islamofobische discours zelf te bekritiseren.

       De op ????n na laatste spotprent vind ik persoonlijk wel grappig: Mohammed die aan de hemelpoort zelfmoordterroristen maant te stoppen omdat de maagden op zijn. Tegelijkertijd is het natuurlijk een open deur en alweer wordt hier vooral ook wat over de tekenaar zelf gezegd. Het valt me op dat westerlingen nogal geobsedeerd zijn door die 72 maagden die een moslim na de martelaarsdood te wachten staan. Ik hoor ze er in elk geval veel vaker over dan moslims.

       De laatste spotprent stond bij de oorspronkelijke publicatie in Jyllands-Posten op het midden van de pagina. We zien, als bij een politieonderzoek waar een getuige of slachtoffer de dader moet herkennen, zeven verdachten. Van links naar rechts: ????n of andere hippie, Pia K??rsgaard (de voorvrouw van de rechts-populistische Dansk Folkparti), Jezus Christus (?), Boeddha (?), Mohammed (?), een man die eruitziet als een Indiase goeroe en K??re Bluitgen. De laatste wordt alweer beticht van een goedkope pr-stunt, doordat hij een bordje in handen heeft gekregen waarop staat: ???K??res pr-bel voor een aanbod???. De man die de dader moet aanwijzen, twijfelt: ???Hm??? Ik kan hem niet echt goed herkennen.???

       Voor de tweede keer wordt een link met criminaliteit gelegd, maar de boodschap is hier genuanceerder. Met de aanwezigheid van Jezus Christus, Boeddha en Mohammed en de opmerking van de man vooraan waaruit blijkt dat het moeilijk is een onderscheid tussen deze drie te maken, suggereert die spotprent natuurlijk dat er weinig verschil is tussen de voormannen van drie van de grootste wereldreligies en daarmee die religies zelf. Er is echter meer dan dat aan de hand. Ook een hippie, de leidster van een populistische partij met een intolerant programma en de op publiciteit beluste K??re Bluitgen lijken als twee druppels water op de dader. Love and peace, onverdraagzaamheid en opportunisme ??? het beste en het slechtste van religie: het is allemaal te vinden bij Mohammed net zo goed als bij Jezus Christus, Boeddha of een willekeurige goeroe.

Verhalen over een profeet

Het is moeilijk een helder antwoord te vinden op de vragen die ik aan het begin van dit essay stelde. Wat voor representatie van Mohammed kunnen we in die twaalf spotprenten vinden? We zijn de middeleeuwse duivel Mahoen tegengekomen, net zo goed als een Mohammed die past bij het beeld dat ik van hem ken uit zijn offici??le biografie. Daartussenin vonden we ook serieuze pogingen om een eigen idee over de Profeet van de islam te formuleren ??? en dan vooral over het gebruik en misbruik van de Profeet nu in het Westen en in de islamitische wereld.

       De ironie van de spotprenten lag daarbij niet zozeer in de spotprenten zelf. Een aantal spotprenten, zoals die met de hoorntjeshalo, het gezicht dat half bedekt was door ster en maan en het jongetje met zijn Perzische tekst waren wellicht ironisch, maar de vraag blijft: in hoeverre ligt ironie hier niet vooral in het oog van de interpreet? Dat de Profeet van de meest strikt monothe??stische godsdienst ooit in een middeleeuws toneelstuk een door heidenen aanbeden duivel wordt, is ironisch, maar Mahoen zelf is geen ironische representatie van Mohammed. Op eenzelfde wijze ligt de ironie van die spotprenten vooral in hoe zij zijn gaan functioneren: een krant en een conservatieve provocateur die in hun eigen media belachelijk gemaakt worden, een islamofobisch discours dat zichzelf ontmaskert, woedende massa???s die ten strijde trekken tegen spotprenten die hen ten dele gelijk lijken te geven.

       Als de strijders voor een absolute vrijheid van meningsuiting eens de moeite namen echt te kijken naar die prenten, waar ze zich zo voor zeggen in te spannen, zouden ze wellicht teleurgesteld zijn. Een aantal van hen plaatst de nodige vraagtekens bij het nut van ???het ongebreidelde zeggen wat je denkt???. En als de op hol geslagen verdedigers van de eer van de Profeet hetzelfde zouden doen, zouden ze wellicht verbaasd zijn. Is het nou werkelijk allemaal zo erg? Een derde tot de helft van de spotprenten laat Mohammed niet eens zien. Respect en minachting zijn in gelijke mate aanwezig en geproblematiseerd.

       Allemaal hebben ze zich op laten jutten door conservatieve opportunisten, altijd in voor nog een ???clash of civilizations???. Ergens, achter die clash, in het oog van de storm, bevinden zich echter die twaalf spotprenten zelf. Zij zijn het verslag van een zoektocht van twaalf tekenaars naar een profeet die 1400 jaar geleden leefde. Dat verslag vertelt ons iets over die profeet, iets over dat dozijn tekenaars en vooral iets over de verhouding tussen die twee. En zo moet het ook zijn: uit de verhalen die we over de Profeet vertellen, leren we hem kennen ??? Mohammed en onszelf.

Noot

Dit artikel is een bewerking van een lezing die ik op 21 april jl. heb gegeven voor de literaire stichting Perdu te Amsterdam. Tijdens die lezing heb ik, geheel in lijn met twee van de belangrijkste stellingen in het artikel, namelijk dat je eigenlijk niet over deze karikaturen kunt praten zonder ze te bekijken en dat de karikaturen niet los van elkaar en van de teksten eromheen kunnen worden gezien, alle karikaturen die in het artikel worden genoemd, getoond. Helaas kan DWB om copyrightredenen de karikaturen niet bij dit artikel plaatsen, waardoor het mijns inziens als een onvolledig artikel moet worden gezien. De lezer zou ik willen aansporen de karikaturen te bekijken op http://epaper.jp.dk/30-09-2005/demo/JP_04-03.html. De bewerking van de bomtulbandkarikatuur in het kader van de Joodse antisemitische karikatuurwedstrijd is te vinden op http://boomka.org/blog/wp-content/plugins/falbum/wp/album.php?album=7205.... De andere cartoons die in het artikel worden beschreven, zijn helaas niet meer op het internet te vinden, voor zover ik heb kunnen nagaan.